بررسی تأثیر انتظار امام مهدی بر سلامت ذهن و کیفیت زندگی دانشجویان

مقدمه
افراد و جوامع انسانی بدون حفظ سلامت و رعایت بهداشت نمی‌توانند به زندگی فردی و نوعی خود ادامه دهند و نسل خود را حفظ کنند. بیماری و ناتوانی، زندگی فرد و روابط انسانی را مختل نموده و در نتیجه، احساس امنیت و همبستگی را از انسان سلب می‌کند .موضوع سلامت، از بدو پیدایش بشر و در قرون متمادی مهم و مطرح بوده است؛ اما هرگاه از آن سخنی به میان آمده عموماً بُعد جسمانی آن مدنظر قرار گرفته و کمتر به بُعد روانی و معنوی آن توجه شده است. بر اساس برآوردهای سازمان بهداشت جهانی، میزان شیوع اختلالات روانی در کشورهای صنعتی و در حال توسعه رو به افزایش است و کیفیت زندگی و بهزیستی افراد کاهش یافته است.
امروزه توجه و گرایش به معنویت و مذهب و ارتباط دائمی انسان با خالق هستی و اعتقاد به وجود دائمی او در لحظه‌های حساس، تأثیری بسزا در ایجاد بهداشت روانی سالم و درمان بیماری‌های جسمی و روانی دارد (سیاسی،1372).
محققان به این نتیجه دست یافته‌اند که بین روش مقابلۀ مذهبی و سلامت روانی، ارتباط و همبستگی مثبتی وجود دارد؛ یعنی به هر میزان فرد در مسائل و مشکلات زندگی از مذهب بهره گیرد، از سلامت روانی بالایی برخوردار خواهد بود (شاملو، 1370).
معنویت و باورهای فردی در مقابله با مشكلات زندگی به انسان كمک كرده و به زندگی‌اش مفهوم می‌بخشد و به عنوان یک بخش پذیرفته شده در فرهنگ معاصر جوامع مطرح بوده و امروزه به صورت گسترده‌ای وارد عرصه مراقبت‌های بهداشتی شده است (میووی، 2004).
یکى از شرایط لازم براى دست‌‌یابى به سلامت روان و بهزیستی، برخوردارى از یک نظام ارزشى منسجم است و تحقیقات انجام شده نیز عامل پیدایش بسیارى از ناسازگارى‏ها و نابهنجارى‏هاى روانى را تضادهاى ارزشى و عدم استقرار یک نظام ارزشى سازمان یافته در فرد مى‏دانند. یونگ در مصاحبه‌ای علمی می‌گوید:
نقطه‌ضعفی که در انسان‌ها موجود است و تکیه‌گاهش را از آن‌ها گرفته، نداشتن پشتوانه معنوی است. (اباذری 1380 _ الف)
بیان مسئله
از جمله عالی‌ترین مکتب‌هایی که می‌تواند جامعه اسلامی را به سوی تعالی و تکامل برده و به تمام تلاش‌های آن ارزش و اصالت بخشد، مکتب مقدس «انتظار» است. انتظار، مفهومی پراصالت، سازنده و تحرک‌بخش در جهت ارزش دادن به رفتار یک انسان پیرو و ارج نهادن به حرکت‌های جامعه تشیع در راه رسیدن به حکومت عدالت و ایمان اسلامی است. به همین منظور در سنت پیامبر و امامان انتظار، نوعی عمل و گونه‌ای پرستش و عبادت خدای جهان تلقی شده است؛ زیرا از جمله ویژگی‌های ممتاز انسان گراینده به اسلام این است که به آن‌چه اذعان و ایمان دارد و آن را در قلب پذیرفته است و به عبارت دیگر، به آن گرایش ذهنی دارد، عینیت دهد و در خارج از ذهن خود رنگ عمل داده و تجلی بخشد (حکیمی، 1380).
ماهیت انسان با انتظار و امید به آینده عجین شده است، به گونه‌ای که زندگی بدون انتظار مفهومی ندارد و شور و نشاط لازم برای تداوم آن در کار نیست. انتظار آثاری دارد و نخستین اثر آن این است که انسان را به حرکت در جهت متناسب با انتظار برمی‌انگیزد و از هر حرکت و گرایش به جهت‌های نامتناسب یا ناسازگار و متضاد بازمی‌دارد (همو).
انتظار در اعتقاد تشیع دارای محتوایی اصلاح‌گر، تحرک‌آفرین و تعهدآور است که عالی‌ترین و ارجمندترین نوع عمل بندگی حق تعالی و در نتیجه برترین عمل و نیکوترین تلاش و جنبش است (خلجی، 1362).
انتظار در حالت و رفتار و عمل تأثیر می‌گذارد و منتظر، آدابی را ناخواسته و حتی بی‌توجه دنبال نمی‌کند. توجه، عهد، انس، توسل و آماده‌باش از منتظر جدا نخواهد شد و در نهایت به افزایش کیفیت زندگی منجر می‌شود. دیسارت و دلر استدلال می‌كنند كه كیفیت زندگی یک فرد، به حقایق بیرونی و عینی زندگی او و ادراک درونی و ذهنی‌ای كه او از این عوامل و نیز از خویشتن دارد وابسته است ( دیسارت، 2000). کیفیت زندگی بهترین معیار و ملاک اندازه‌گیری توان فرد برای سازگاری موفقیت‌آمیز با چالش‌های موجود در دنیای واقعی است و برای سنجش آن، محیط کار، خانه و اوقات فراغت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
در بخش نظری و در پاسخ به چرایی نقش انتظار در بهبود وضعیت روانی و زندگی افراد، می‌توان به رجای معقول (خوش‌بینی به آینده بشر) و خوف معقول (امید واهی نداشتن به تلاش‌های خود) اشاره کرد. به اعتقاد برخی پژوهشگران، مذهب با تأثیر بر سبک زندگی و چگونگی حل تعارض‌های ارزشی به دو سؤال اساسی انسان درباره هدف زندگی و معنای فعالیت‌ها و استعدادهای او پاسخ می‌دهد (برامر، 1993).
با توجه به افزایش روبه افزون مشکلات روحی و روانی و کیفیت پایین زندگی که از اثرات آن می‌توان به آمار بالای خودکشی و افسردگی در چند سال اخیر اشاره کرد و با توجه به این‌که بر نقش مذهب به طور اعم و انتظار مهدی به طور اخص در افزایش سلامت روان و کیفیت زندگی اشاره شده، ولی پژوهش‌های زیادی در این‌باره انجام نگرفته است _ به‌ویژه در کشور اسلامی و شیعه ایران _ و از آن‌جا که قشر جوان و دانشجو بیشتر از سایر اقشار در برابر مشکلات زندگی و تهاجمات فرهنگی آسیب‌پذیر هستند و زمان شکل‌دهی هویت شخصی، ملی و مذهبی افراد است، هدف از این مطالعه، بررسی رابطه انتظار مهدی بر سلامت ذهن و کیفیت زندگی دانشجویان است.
تعاریف واژه‌های کلیدی
سلامت ذهنی به چگونگی ارزیابی افراد اعم از مثبت و منفی اشاره دارد که مردم دربارۀ زندگی‌شان انجام می‌دهند و انعکاسی شناختی از قبیل رضایت از زندگی، رضایت از کار، علایق، تعهد و واکنش‌های عاطفی نسبت به رویدادهای زندگی مانند لذت و غم را دربر می‌گیرد. این ارزیابی بر اساس قضاوت کلی درباره رضایتمندی از جنبه‌های مختلف زندگی یا بر مبنای حالات عاطفی موجود افراد صورت می‌گیرد (Diener, Lucas, Oishi: 2002).
سلامت ذهنی دو مؤلفه اصلی را شامل می‌شود: 1. رضایت از زندگی: ارزیابی شناختی از زندگی شخصی؛ 2. هیجان‌ها: وجود هیجان‌های مثبت و عدم وجود هیجان‌های منفی مانند افسردگی، اضطراب، ... بدین معنا که افراد توانایی مدیریت هیجانات دردناک و منفی را داشته باشند (Seligman: 2001).
سازمان بهداشت جهانی کیفیت زندگی را این‌گونه تعریف می‌کند:
کیفیت زندگی برآیندطیف‌های مختلف زندگی مانند عوامل تعیین‌کنندۀ سلامت، شادی، آموزش دستاوردهای اجتماعی و هوشی، آزادی عمل، عدالت و نبود ستم است. (پارک ، 1380)
همچنین کیفیت زندگی، مجموعه‌ای از حالات عاطفی و شناختی افراد در برابر وضعیت جسمی، روانی و اجتماعی خویش است (اسچوارتز و همکاران، 2007) و یک مفهوم كلی به شمار می‌رود كه تمام جنبه‌های زیستی مانند رضایت مادی، نیازهای حیاتی، به علاوۀ جنبه‌های انتقال زندگی نظیر توسعۀ فردی، خودشناسی و بهداشت را پوشش می‌دهد (سینیتا _ لینگ، 2001).
انتظار، از نظر ماده، متعدی است و معادل فارسی آن چشم‌به‌راهی است (طباطبایی، 1385). انتظار، یک اصل فکری اجتماعی و یک اصل فطری انسانی است و همۀ جوامع بشری دارای «غریزه انتظار» هستند. همۀ فرهنگ‌ها و جوامع دارای دو شاخص مشترک‌اند: اول این‌که هر تمدنی و فرهنگی _ حتی جوامع عقب‌مانده و ابتدایی _ بنا به گفتۀ قصه‌ها و اساطیر خود در دورترین گذشتۀ خویش دارای «عصر طلایی» بوده که در آن عصر، عدالت و آرامش و صلح و عشق وجود داشته و سپس از بین رفته و دورۀ فساد و ظلم به وجود آمده است. دوم این‌که همگی به یک انقلاب بزرگ و نجات‌بخش در آینده و بازگشت به عصر طلایی، عصر پیروزی عدالت و برابری و قسط معتقدند (خلجی،1384).
الگوی انتظار مهدی در اسلام، مجموعه نظام اعتقادی فرد دربارۀ امام عصر را ݢݢگویند كه پیرو آن، انتظار حضرت و تكالیف خاص دربارۀ ایشان برای وی لازم می‌گردد. اعتقاد به امام عصر به معنای ایمان و اعتقاد به امام دوازدهم شیعیان است كه متولد شده و اكنون در پسِ پرده غیبت به سر می‌برد و روزی به مشیت الهی ظهور خواهد كرد (بهرامی‌احسان، بی‌تا).
ضرورت و اهمیت موضوع
دلیل انتخاب چنین موضوعی در حوزه روان‌شناسی آن بود که متأسفانه تمام مبانی روان‌شناسی ما به غرب متکی و جایگاه والای انتظار در آرامش روانی انسان فراموش شده و از همین‌رو منابع غنی ادیان _ که برای تربیت اخلاقی و آرامش روح و رضایت از زندگی تدوین شده _ مورد بررسی و مطالعه علمی قرار نمی‌گیرد و بیشتر صاحب‌نظران روان‌شناسی، آثار خود را بر اساس یافته‌های دانشمندان غرب تهیه و تنظیم می‌کنند.
با توجه به کم‌رنگ شدن انتظار واقعی و به وجود آمدن احساس نارضایتی و بی‌هدفی در زندگی و به ابتذال کشیده شدن جوامع متمدن امروزی _ که امروزه همه شاهد آن هستند _ درصدد بررسی ارتباط سلامت ذهن و کیفیت زندگی با انتظار مهدی برآمدیم.
روش تحقیق و جامعه آماری
این پژوهش توصیفی _ پیمایشی است و در پی بررسی تأثیر انتظار مهدی بر سلامت ذهن و کیفیت زندگی دانشجویان است که نگرش، افكار، احساسات و عملكرد آنان را می‌سنجد.
جامعه آماری این پژوهش، همۀ دانشجویان دختر و پسر دانشگاه غیرانتفاعی کار رفسنجان در سال‌تحصیلی 1390 - 1391 را دربر می‌گیرد که تعدادشان دو هزار نفر است.
نمونه و روش نمونه‌گیری
تعداد یکصد و هشتاد نفر از دانشجویان دختر و پسر با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده به عنوان نمونه انتخاب شدند و پرسش‌نامه‌های مربوطه را پر کردند.
فرم مشخصات جمعیت‌شناختی: این فرم، شامل اطلاعاتی از قبیل سن، تأهل، مقطع، تحصیلات پدر و مادر و وضعیت اقتصادی است.
پرسش‌نامۀ محقق‌ساختۀ انتظار مهدی: این پرسش‌نامه، 15 مؤلفه در مقیاس لیکرت دارد و دیدگاه فرد را نسبت به دین، ظهور امام زمان و تأثیر آن در زندگی روزمره می‌سنجد. اعتبار صوری و محتوایی این پرسش‌نامه توسط اساتید حوزه و دانشگاه تأیید شده است.
پرسش‌نامه سلامت ذهن: پرسش‌نامۀ یادشده در سال 1387 توسط مولوی و همکاران طراحی و اعتباریابی شد. این پرسش‌نامه دو بعد عواطف مثبت (سرزندگی و اراده زندگی) و عواطف منفی (روان‌رنجوری، استرس و افسردگی) را می‌سنجد و دارای 39 سؤال است. نمره کل سلامت ذهن در این پرسش‌نامه از تفاضل عواطف مثبت و منفی به دست می‌آید. بنابراین در صورت بزرگ‌تر بودن نمرات، عواطف منفی از عواطف مثبت نمرۀ آن می‌تواند منفی باشد. از آن‌جا که پرسش‌ها بر اساس پیشینه و ابزارهای موجود طراحی شده بود، از لحاظ روایی محتوا جامعیت کامل داشته است. ضریب آلفای کرونباخ دربارۀ کل پرسش‌ها برابر با 90/0 است. همۀ پرسش‌ها همبستگی مثبت و بالایی را با نمره کل پرسش‌نامه داشتند.
پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی (WHOQOL-BREF): پرسش‌نامه‌ای
26 سؤالی است که برای نخستین‌بار در ایران توسط نجات و همکاران در سال 1385 ترجمه و اعتبار یابی شد. میزان همبستگی درون‌خوشه‌ای و آلفای کرونباخ در تمام حیطه‌ها _ به‌جز روابط اجتماعی _ بیش از 7/0 به دست آمد.
روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها
در این پژوهش، از شاخص‌های آمار توصیفی فراوانی، درصد، میانگین، انحراف معیار، جداول و نمونه‌ها استفاده شده است. به منظور تحلیل استنباطی داده‌های به دست آمده از روش‌های آماری همبستگی و رگرسیون استفاده شده است.
یافته‌ها
در جدول 1 ویژگی‌های جمعیت‌شناختی نمونه مورد بررسی نشان داده شده است.
جدول 1. ویژگی‌های جمعیت‌شناختی
متغیرهای جمعیت‌شناختی فراوانی درصد متغیرهای جمعیت‌شناختی فراوانی درصد سن 20-18 40 2/22 وضعیت اقتصادی عالی 25 14
22-20 87 4/48 خوب 57 5/31
24-22 33 3/18 متوسط 80 5/44
بیشتر از 24 20 1/11 ضعیف 18 10
تحصیلات پدر سیکل 36 20 تحصیلات مادر سیکل 58 2/32
دیپلم 55 5/30 دیپلم 93 1/51
کارشناسی 71 5/39 کارشناسی 26 5/14
ارشد 15 3/8 ارشد 4 2/2
دکتری 3 7/1 دکتری
مقطع کاردانی 60 3/33 وضعیت تأهل مجرد 136 5/75
کارشناسی 120 7/66 متأهل 44 5/24

جدول فوق نشان می‌دهد از کل نمونه مورد بررسی در این تحقیق، پنجاه نفر دختر با 8/27درصد و 130 نفر پسر با 2/72 درصد نمونه را تشکیل می‌دهد.
جدول 2 بیان‌گر نتایج ضریب همبستگی پیرسون انتظار با سلامت ذهن و خرده‌مقیاس‌های آن است.
جدول 2. ضرایب همبستگی سلامت ذهن و خرده‌مقیاس‌های آن با انتظار مهدی
سلامت ذهن اراده زندگی سرزندگی اضطراب فشارروانی
انتظار مهدی ضریب همبستگی 54/0 34/0 11/0 14/0- 48/0-
معنی داری 00/00 04/0 55/0 27/0 00/0
نتایج جدول بالا بیان‌گر این است که انتظار مهدی با سلامت ذهن و اراده زندگی رابطه مثبت معنادار و با فشار روانی و استرس رابطه منفی معناداری دارد (05/0 P<).
جدول3. ضرایب همبستگی کیفیت زندگی و خرده‌مقیاس‌های آن با انتظار مهدی
کیفیت زندگی سلامت جسمانی سلامت روانی روابط اجتماعی سلامت محیط
انتظار مهدی ضریب همبستگی 68/0 1/0 14/0 38/0 17/0
معناداری 00/0 57/0 46/0 03/0 36/0
نتایج جدول بالا بیان‌گر رابطه مثبت معنادار انتظار با کیفیت زندگی و روابط اجتماعی است (05/0 P<).
جدول4. تحلیل رگرسیون گام به گام برای بررسی رابطه انتظار با متغیرهای جمعیت‌شناختی
متغیرهای واردشده ضریب استاندارد بتا مجذور ضریب همبستگی ضریب همبستگی هر یک از متغیرها F تغییر درجه آزادی اول درجه آزادی دوم معناداری
انتظار تاهل 0.365 0.133 0.365 22.23 1 159 0.000

جدول 4 نشان می‌دهد که در تحلیل رگرسیون گام به گام، برای بررسی رابطه انتظار با متغیرهای جمعیت‌شناختی تنها متغیر تأهل، وارد معادله رگرسیون شده است. ضریب بتا نشان می‌دهد همبستگی تأهل با انتظار مثبت است. مجذور ضریب همبستگی نیز معدل 13% میزان انتظار را تبین می‌کند.
نتیجه
بین متغیر سلامت ذهن و انتظار مهدی رابطه‌ای معنادار یافت شد که همسو با نتایج تحقیقات گذشته است. تحقیق برگین و همکارانش (1983) نشان داد بین مذهب و سلامت روان، رابطه وجود داشته است که حاکی از تأثیر مستقیم مذهب _ از جمله انتظار مهدی _ بر سلامت روان و آرامش روح انسان‌هاست. خداوند به دین‌باوران مسلمانی که کارهای شایسته و نیک انجام دهند، وعده داده است که به طور حتم آنان را فرمان‌روایان زمین گرداند، ... زمینه لازم برای حکومت دین در جامعه و نفوذ آیین خداپسندانه را برایشان فراهم آورده و امنیت وآرامش را جایگزین ترس‌ها و نگرانی‌ها سازد (نور: 55). مردم مؤمن هرگز امید خویش را از دست نمی‌دهند و تسلیم یأس و ناامیدی و بیهوده‌گرایی نمی‌گردند.
ایمان، نیروی معنوی به انسانی می‌بخشد که با وجود او، فرد پیوسته خود را خوشبخت و کامروا می‌بیند و هرگز با تراکم ناملایمات و فشار روزگار، امید نجات و رستگاری را از دست نداده و روحیه اسلامی خود را نخواهد باخت (تهرانی، 1384) که مطابق با نتایج این پژوهش، بین انتظار مهدی و اراده زندگی رابطه‌ای معنادار وجود دارد. اراده زندگی به معنای ذهنیت فرد به مؤثر بودن و کنترل داشتن بر امور زندگی و نپذیرفتن باطل و نادرست است. انتظار عاملی است که انسان را در حرکت یاری می‌دهد؛ به این معنا ݢݢݢکه امید را در انسان برمی‌انگیزد و امید، توانایی، مقاومت و حرکت را به وی می‌بخشد. آری، انتظار و امید به وراثت زمین به وسیلۀ صالحان و امامت مستضعفان مؤمن و این‌که عاقبت از آن پرهیزکاران است، به صالحان و تقواپیشگان، ثبات و قدرت بیشتری می‌دهد و آنان را در میدان نبرد، ثابت‌قدم خواهد داشت و امید را در روحیۀ دلاوران عرصه‌های نبرد برمی‌انگیزاند، چنان‌که در رویارویی با فرعون و هامان، موسی بن عمران قوم خود را با وعدۀ الهی و انتظار فرج و کمک از سوی خدا نیرو بخشید (آصفی، 1383).
از دیدگاه اهل‌بیت عصمت و طهارت انتظار فرج یا چشم به راه گشایش بودن، به خودی خود در عصر غیبت برای منتظران مایه گشایش، نجات و رستگاری است (شفیعی سروستانی، 1383). به همین سبب است که ارزیابی ذهنی افرادی که انتظار واقعی از مهدویت بر زندگی آن‌ها سایه افکنده، از رضایت و کیفیت زندگی مثبت است. همان‌طور که نتایج تحقیق حاضر نشان داده است، انتظار مهدی با کیفیت زندگی رابطۀ مثبت معناداری دارد و همسو با نتایج تحقیق صدر محمدی و معصومی (1389) است که بیان‌گر تأثیر انتظار مهدی بر رضایت از زندگی دانشجویان است.
در پایان پیشنهاد می‌شود با گذاشتن کارگاه‌های آموزشی برای افراد و به‌خصوص نسل جوان به صورت آموزش و تشویق آنان در گرایش به مذهب و یاد خدا، زمینه افزایش و رشد در به‌کارگیری از دین در زندگی و موقعیت‌های مختلف افزایش یابد؛ زیرا هرچه معنویت و باور به مهدویت در بین دانشجویان بیشتر تقویت شود و افزایش یابد، در ارتقای کیفیت زندگی‌شان مؤثر است و اگر از طریق رسانه‌های جمعی و آموزش و پرورش بتوان ارزش‌های مذهبی را در افراد درونی کرد و به نوعی این فرهنگ را در آنان ایجاد نمود، می‌توان ادعا کرد که گامی در جهت ایجاد و افزایش بهداشت روان و سلامت ذهن جامعه برداشته شده است.

منابع
_ اباذری، یوسفعلی، باورهای دینی و نگرش اجتماعی، تهران، انتشارات طرح‌های ملی،
1380ش _ الف.
_ رضایت از زندگی و ارزیابی اجتماعی، تهران، انتشارات طرح‌های ملی،‌
1380 _ ب.
_ آصفی، محمد مهدی، انتظار پویا، ترجمه: تقی متقی، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت موعود، 1383ش.
_ بهرامی‌احسان، هادی، «بررسی نقش انتظار و اعتقاد به مهدویت در تحكیم ارزش‌های دینی»، وب‌سایت منجی (www.monjee.com)، قم، پژوهشكده انتظار نور، بی‌تا.
_ تهرانی، دلشاد، «غیبت، ظهور و رجعت»، ماه‌نامه موعود، سال نهم، ش53، خرداد 1384ش.
_ حکیمی، محمد، عصر زندگی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1380ش.
_ خلجی، محمدتقی، تشیع و انتظار، قم، انتشارات شفق، 1362ش.
_ تشیع و انتظار؛ شیعیان و انتظار ظهور حضرت مهدی، قم، انتشارات میثم تمّار، 1384ش.
_ ذوعلم، علی، «رسیدن به یک زندگی شاد»، نشریه پرسمان، سال پنجم، ش43، فروردین 1385ش.
_ سياسی، علی‌اکبر، روان‌شناسی شخصيت، تهران، انتشارات سيمرغ، 1372ش.
_ شاملو، سعيد، آسيب‌شناسی روانی، تهران، انتشارات رشد، 1370ش.
_ شفیعی سروستانی، ابراهیم، «وفا به پیمان»، ماه‌نامه موعود، سال نهم، ش50، بهمن 1383ش.
_ صدرمحمدی، رضوان؛ فاطمه معصومی، «بررسی تأثیر انتظار مهدی بر رضایت از زندگی و سلامت روان دانشجویان»، اولین همایش کشوری دانشجویی عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت، تهران، 1389ش.
_ قنبری، نرجس‌خاتون، بررسی میزان رضامندی افراد تحت حمایت كمیته امداد شهر كرمانشاه از خدمات واحد درمان، پایان نامه كارشناسی دانشگاه شاهد، 1380ش.
_ مطیع، ناهید و همکاران، «فرصت‌های کودکان در خانواده‌های زن‌سرپرست»، یونیسف، مجله زنان، دوره 4، ش2، 1378ش.
_ نجات، سحرناز، «کیفیت زندگی و اندازه‌گیری آن»، مجله تخصصی اپیدمیولوژی ایران، 1387ش.
_ هاشمی العمیدی، سید ثامر، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ترجمه: محمدباقر محبوب‌القلوب، قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، 1380ش.
_ Andrew, F. M., &Withey, S. B. , Social indicators of well-being American's perception of life quality. New York: Plenum, 1976.
_ Berammer. L. M., Abrego. P & Shostrom, E. L.(eds), Therapeutic and Psychotherapy, 6 editions. Prentice Hall, 1993.
_ Bergin, A. E. , Religiosity and Mantal Health: A critical reevaluation and meta-analysis. Journal of Professional Psychology: Researh and Practice, 14, 1983.
_ Diener, E. Lucas, R. E., & Oishi, S. , Subjective well-being: The science of happiness and life satisfaction. In C. R. Snyder & S. J. Lopez (Eds), Handbook of positive psychology (pp. 63-73). New York: Oxford University Press, 2002.
_ Dissart, J. Deller, S. , "Quality of Life in the Planning Literature". Journal of Planning Literature, 15: 135-161, 2000.
_ Park JA. Social & prevent in medicine lesson. First version. Translate : Shojaee, Hosein. Second published. Samat publisher, 1996.
_ Schwartz CE, Andresen EM, Nosek MA, Krahn GL. Response shift theory: important implications for measuring quality of life in people with disability. Arch Phys Med Rehabil, 2007.
_ Miovie M. , An Introduction to Spiritual Psychology: Overview of the Literature, East and West. Harvard Review of Psychiatry, 2004
_ Seligman, M. E. P. , Welcome to positive psychology. Address to the Positive Psychology Summit, Washington, DC, 2001.
_ Positive psychology, Positive prevention, and positive therapy, Handbook of positive psychology. New Your: Oxford University Press, 2002.
_ World Health Organization, The constitution of the World Health Organization. WHO Chronicle, 1, 21, 1946.
_ partners in of skills education: conclusions from a united nations inter-agency meeting. Geneva, Department of Mental Health, 1999.
_ Theworld health report-Mental health: Newunderstanding, new hope. Geneva: World Health Organization, 2001.
_ Theworld health report-Mental health: Newunderstanding, new hope. Geneva: World Health