چکیده
این نوشتار، با هدف تبیین هویت اخلاقی فرد منتظر و بررسی راهکارهای پرورش آن در نوجوانان انجام شده است. با شکل‌گیری هویت اخلاقی منتظر، درک فرد از منش اخلاقی خویش در ابعاد شناختی، عاطفی و عملکردی با مفهوم انتظار پیوند می‌یابد و بستری مناسب برای تعالی اخلاقی فرد فراهم می‌آورد. روش پژوهش حاضر توصیفی _ تحلیلی بوده و داده‌های گردآوری شده از طریق فرم‌های فیش‌برداری از منابع مرتبط با موضوع، توصیف و تحلیل شده است. در این نوشتار ضمن تبیین مفهوم هویت اخلاقی فرد منتظر، راهکارهای تسهیل‌کننده پروش هویت اخلاقی نوجوانان در خانواده، محیط آموزشی و رسانه بررسی شده است.
واژگان کلیدی
هویت اخلاقی، انسان منتظر، نوجوانان، خانواده، محیط آموزش، رسانه.
مقدمه
هویت‌یابی تلاش برای پاسخ‌گویی به پرسش «من کیستم؟ از کجا آمده‌ام؟ چگونه‌ام؟ به کجا می‌روم؟» است؛ پرسشی که پاسخ‌گویی به آن می‌تواند جایگاه فرد را در عرصه زندگی تعیین کند و جهت‌گیری‌های فرد را در طول زندگی، در عرصه‌های گوناگون روشن سازد. در فرهنگ معین هویت به معنای ذات باری تعالی، هستی، وجود و آن‌چه موجب شناسایی شخص شود آمده است (معین، 1386: 5228). همچنین در فرهنگ عمید به حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد، معنا شده است. به یک معنا هویت عبارت است از آن‌چه سبب تشخص یا آن‌چه موجب شناسایی فرد می‌شود (عمید، 1365: 1265). به عبارت دیگر، سازمان‌دهی پویا و خودساخته از سائق‌ها، توانایی‌ها، باورها و تاریخ شخصی به صورت یک «خود» منسجم و مستقل هدایت کنندۀ مسیر در حال رشد زندگی فرد، هویت است (مارشه، 1979 به نقل از اسمخانی و همکاران، 1388: 10). هویت به تعریف فرد از خویش _ در جنبه روحانی و معنوی، روانی، اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و... _ اشاره دارد. به عبارت دیگر، واژه هویت، به شکل رشدیافته‌ای از خودپنداره اشاره دارد؛ شکلی که با احساس یکپارچگی فزاینده، نفوذ در هشیاری و توانایی استحکام بخشیدن به احساس ثبات، فردیت و هدفمندی، مشخص می‌شود (اریکسون ، 1994به نقل از امیدیان یزدی، 1388: 17). بر اساس دیدگاه مارسیا دو فرایند در تحول هویت درگیرند؛ گام اول کشف باورها و ارزش‌های شخصی در حیطه‌های گونا گون زندگی و گام دوم ایجاد تعهد به هویت شخصی انتخاب شده، باورها و ارزش‌های انتخابی است (مارسیا، 1966 و 1980، به نقل از تقی‌پور و همکاران، 1390: 12) از منظر دین، به همه ابعاد هویت توجه شده است و در آیات و احادیث فراوان، معرفت خود در جنبه‌های گوناگون و تصوری که فرد از خویش دارد و تصوری که دیگران از فرد دارند، تبیین گردیده است. بنابراین هویت در متون دینی چنین تعریف می‌شود: پیوند مجموعه تصورات و نگرش‌های فرد از خود، شناخت خدا و تعریف ارتباط مستمر خود با خدا و هستی، تصورات او درباره خدا و هستی و تصوراتی که دیگران _ و از جمله خدا، پیامبر(ص) و ائمه(ع) _ از او دارند و نگرش فرد را در ارتباط با خود، خدا، نظام هستی و دیگر مخلوقات شکل می‌دهند (فقیهی و همکاران، 1383: 19).
هویت مفهومی گسترده است و شامل هویت فردی، دینی، اخلاقی، جمعی، گروهی، ملّی، قومی و فراملّی می‌شود. هویت اخلاقی یکی از انواع هویت به شمار می‌آید و به عنوان سیستمی پویا در درون فرد است که رفتار شخص را تحت تأثیر قرار می‌دهد (کست، بورک ، 2002 به نقل از استتس و کارتر، بی‌تا: 3)، به این معنا که برای شخص ارزش‌های اخلاقی بخش‌های مرکزی و مهم هویت فرد را در مقایسه با سایر ارزش‌‌ها تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر، فرد در تعریفی که از خود دارد، صفاتی همچون عدالت، مهرورزی، سخاوت‌مندی، فروتنی، خودپسند نبودن، نقشی مهم ایفا می‌کند، آن‌گونه که نسبت به پای‌بند بودن به این صفات به صورت عملی و در رفتار با دیگران تعهد درونی احساس می‌کند (ماتسوبا و همکاران، 2011: 181) و احساس رضایت فرد از خود نیز با بروز این صفات عجین شده است (آکوئینو و رید، 2002: 1422). بلسی فرض کرد بعد از شکل‌گیری فهم اخلاقی، قدرت انگیزشی نیز پدید می‌آید. فهم اخلاقی این قدرت انگیزشی را از طریق پیوستگی با ساختار خود _ که در هویت اخلاقی وجود دارد _ کسب می‌کند. بنابر دیدیگاه بلسی، فهم اخلاقی هویت شخصی را شکل می‌دهد که سبب شکل‌گیری مسئولیت‌پذیری شخصی نیز می‌شود(بلیسی، 1983به نقل از لپسلی و ناروز ،2006: 36).
چنان‌که گذشت، در تعریفی که روان‌شناسی غرب از هویت اخلاقی ارائه می‌دهد بر صفات و ارزش‌های اخلاقی تأکید دارد که در ارتباط با دیگران است. اما در فرهنگ اسلامی اخلاق در چهار بعد الهی، فردی، اجتماعی و هستی تبیین می‌شود که در ادامه به آن می‌پردازیم.
این پژوهش با هدف تبیین هویت اخلاقی منتظر و بررسی راهکارهای پرورش هویت اخلاقی منتظر در خانواده، محیط آموزشی و رسانه انجام شده است.
روش پژوهش و ابزار گردآوری داده‌ها
روش این پژوهش توصیفی _ تحلیلی است و از راه فیش‌برداری و یادداشت، ابتدا داده‌های لازم گردآوری می‌شود و سپس به تفسیر داده‌ها می‌پردازیم.
در این پژوهش برای گردآوری داده‌ها از روش سندکاوی استفاده شده است. بر این اساس، همۀ کتاب‌ها، مدارک، اسناد، پایگاه‌ها، مقاله‌ها و پژوهش‌های در دسترس پژوهش‌گرانی که به بررسی این مفاهیم پرداخته‌اند، مورد مطالعه قرار گرفته و از آن‌ها فیش‌برداری شده است.
هویت اخلاقی فرد مسلمان
در دیدگاه اسلامی، هویت اخلاقی ریشه در فطرت دارد و در چهار بعد الهی، فردی، اجتماعی و طبیعت نمود می‌یابد (شکوهی، 1387: 11). در بعد فردی، فرد خود را ارزشمند، عزیز، شایسته و خواهان سعادت جاوید دانسته، همچنین خود را مسئول افکار و اعمال و پرورش فضایل در خویش می‌شمرد و نظم و انضباط در زندگی فردی او نمایان است. در بعد اجتماعی، به رعایت حقوق دیگران اهتمام دارد؛ در ارتباط با دیگران مهربان و دل‌سوز است؛ به ارزش‌های اجتماعی احترام می‌گذارد؛ صداقت را بر خود لازم می‌داند؛ تلاش بر خیررسانی به دیگران دارد و در برابر اشتباهات دیگران با عفو و بخشش برخورد می‌کند. در ارتباط با طبیعت، در حفظ آن و بهره‌مندی معتدل و منضبط کوشش می‌کند. فرد دارای هویت اخلاقی، اقدامات بیهوده و سرگرمی‌های نامعقول _ که تخریب طبیعت را به دنبال دارد _ نخواهد داشت. او طبیعت را آفریده خدا و نعمت الهی می‌داند و رفتاری متناسب با نعمت‌های آن دارد؛ آن هم نعمتی که منعم آن خداوند متعال است که باید با رفتار عملی به شکر از منعم اقدام کند (طوسی، بی‌تا: ج9، 466). دیگری بعد الهی است که منشأ و ضمانت اجرایی اخلاقیات در ابعاد مختلف در زندگی آدمی به شمار می‌آید. فرد دارای هویت اخلاقی فعلش را در راستای قرب الهی و سعادت اخروی می‌داند، رضایت خدا را بر رضایت خود و دیگران ترجیح می‌دهد و عشق به ارزش‌ها، خوبی‌ها، کمالات و خود مستجمع کمالات _ یعنی خداوند _ در او وجود دارد (شریفی، 1389: 88) و از آن جهت که به ارزش‌ها پای‌بند است و خود را به همه عزت‌ها _ یعنی خداوند _ نزدیک احساس می‌کند، دارای دید ارزشی به خود نیز هست (فقیهی و همکاران، 1383: 20؛ جوادی آملی، 1391: 33-60). به دیگر سخن، هویت اخلاقی در فرهنگ اسلامی به معنای شناخت، پذیرش و تعهد رفتاری نسبت به ارزش‌های اخلاقی در ارتباط با خدا، خود، دیگران و طبیعت، با پشتوانه معرفت توحیدی است؛ به این معنا که برای شخص ارزش‌های اخلاقی با رویکردی خالصانه مبتنی بر توحید، بخش مرکزی و مهم هویت فرد را در مقایسه با ارزش‌های دیگر تشکیل می‌دهند (طباطبایی، بی‌تا: ج1، 540). به عبارت دیگر، فرد مسلمان رفتاری را اخلاقی و شایسته می‌داند که نه‌تنها برای جامعه مفید و سودمند است، بلکه خود را در مقابل خدای خویش موظف و مسئول می‌داند و همچنین نسبت به خود و حتی طبیعت نیز متعهد است و اگر تصمیم می‌گیرد این کار را انجام دهد، تنها بر اساس بینش توحیدی و خالصانه است و در صورتی احساس رضایت در او ایجاد می‌شود که رفتار و انتخاب‌هایش نیز در راستای این ارزش‌ها باشد. به بیان دیگر، در هویت اخلاقی، بعد معرفتی، هیجانی و رفتاری با هم می‌پیوندند و در درک فرد از خود (هویت) انسجام می‌یابند.
هویت اخلاقی فرد منتظر
انتظار راستین _ که اساس شخصیت یاران امام مهدی(عج) را شکل می‌دهد _ در تاریخ شیعه پیشینه‌ای بس طولانی دارد . آخرین فرستاده الهی بانگ برآورده و انسان‌ها را به روزگاری سراسر نور نوید داده و فرموده است:
لَا تَذْهَبُ الدُّنْيَا حَتَّى يَلِيَ أُمَّتِي رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يُقَالُ لَهُ: الْمَهْدِيُّ؛‏ (صدوق، 1395: ، ح3)
دنیا به پایان نرسد مگر این‌که امت مرا مردی از اهل بیت من رهبری کند که به او مهدی گفته می‌شود.
اکنون قرن‌ها از آن بانگ ملکوتی می‌گذرد، اما همچنان طنین دلنشین و امیدبخش آن در گوش انسان‌هاست . و این بشارت بزرگ زندگی مردمان را در عصر بلند انتظار با تاریخی روشن از نمودها و جلوه‌های فکری و عملی، روز به روز به آن دروازه روشنایی نزدیک‌‌تر می‌سازد.
در فرهنگ شیعی انتظار، امید به نصرت و پیروزی حق و عدالت، حاکمیت ارزش‌های انسانی و ارتقای معنوی بشر است که با زمینه‌سازی‌های افراد منتظر برای تحقق آن‌ها و تشکیل حکومت عدل علوی میسر می‌شود. انتظار حیات فردی و اجتماعی شیعیان را متحول می‌سازد و امید، حرکت و پویایی به آن می‌بخشد. در عمکرد اخلاقی، زمینه‌سازی و به‌کارگیری عوامل روانی بسیار مؤثر است، فرد منتظر به دلیل داشتن انتظار ظهور حضرت مهدی(عج) احقاق حقوق، برجستگی حق بر باطل، حاکمیت عدالت در جامعه و... آمادگی رفتارهای اخلاقی را به صورت مناسب‌تر دارد. به عبارت دیگر، انتظار در بستر سازی، تقویت و عملیاتی ساختن هویت اخلاقی مؤثر است. همچنین با توجه به این‌که لازمه انتظار واقعی صبر همه‌جانبه از سوی فرد منتظر است، بروز و ظهور صبر بر سختی‌ها، مصیبت‌ها ومقاومت در برابر معصیت _ که از مهم‌ترین ویژگی‌های هویت اخلاقی فرد مسلمان است _ را در فرد تقویت می‌کند. از سویی با توجه به شخصیت منتظر و نقش خاصی که باید در زمینه‌سازی ظهور داشته باشد، در تزاحم رفتارهای فردی و اجتماعی به الویت‌بندی دست می‌زند و اخلاق اجتماعی را ترجیح می‌دهد. به بیان دیگر، هویت اخلاقی فرد منتظر با مفهوم انتظار پیوند می‌یابد و روح تازه‌ای در آن دمیده می‌شود. هویت اخلاقی انسان منتظر با اعتقادش به ولایت، اهداف امامت و تلاش و زمینه‌سازی برای ظهور گره می‌خورد. در هویت اخلاقی فرد منتظر، اعتقاد او به ولایت با احساس محبت و عشق او به ولایت الهی و معصومین(ع) و امام زمان(عج) خویش عجین می‌شود و در رفتار او نمود می‌یابد.
به دیگر سخن، هویت اخلاقی منتظر در ابعاد گوناگون شناخت و ایمان، عواطف و منش شخصیتی و افعال ارزشی تبیین می‌شود. در بعد شناختی در ادامه شناخت پروردگار با نبوت و امامت آشنا می‌گردد، امام زمان خویش را می‌شناسد و در این راستا نسبت به اهداف و فلسفه ولایت آگاهی می‌یابد و آن‌ها را پاسخی به عطش درونی خود و در پاسخ به نیازهای فطری خود می‌یابد؛ این معرفت زمینه عشق و محبت را در فرد ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر، هویت اخلاقی فرد منتظر حقیقی، ریشه در معرفت به حق، عدل، ایمان و عشق به آن دارد.
به طور خلاصه، بعد عاطفی هویت اخلاقی با بعد شناختی آن در هم تنیده است و معرفت به خدا، شناخت نسبت به امام زمان(عج)، اهداف و فلسفه ظهور، زمینه عشق و محبت نسبت آن‌ها را در فرد ایجاد می‌کند و این عشق و محبت زمینه اطاعت و پیروی و انتظار حقیقی را در فرد ایجاد می‌کند و به فرد انگیزه می‌دهد امام خویش را الگو قرار دهد و در راستای اهداف او گام بردارد. بعد رفتاری هویت اخلاقی نمود و بروز بعد معرفتی وعاطفی هویت اخلاقی است؛ آن‌چنان که در روایات اهل‌بیت(ع) ذکر شده است با پشتوانه معرفتی و عاطفی _ که در فرد منتظر وجود دارد _ صفات و ویژگی‌هایی همچون تقوا و خویشتن‌داری در برابر آلودگی‌ها، حسن خلق، حسن معاشرت، دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خدا، رسیدگی به حال مستضعفان جامعه، تلاش و مجاهده در روز و عبادت و راز و نیاز شبانه، صبر و شکیبایی در آن‌ها بروز می‌یابد؛ زیرا فرد منتظر نه‌تنها الگوی خویش را امام زمان خویش قرار می‌دهد، بلکه در انتظار تحقق حق، عدل و تمام ارزش‌های متعالی انسانی است و خود را موظف به پای‌بندی و زمینه‌سازی برای تحقق آن‌ها می‌داند.
در این راستا آشناسازی نوجوانان و جوانان با مفهوم انتظار به گونه‌ای که نه‌تنها در باور، بلکه در رفتارهای آنان متجلی شود، می‌تواند بستر مناسبی را برای تعالی اخلاقی و انگیزه درونی برای رفتار بر اساس ارزش‌های اخلاقی را در آنان فراهم آورد و به‌طور متقابل با شکل‌گیری هویت اخلاقی در افراد جامعه، یکی از بسترهای اساسی ظهور فراهم می‌آید. در حدیث مفضل از امام صادق(ع) آمده است:
ای گروه نزدیکان من و ای خاصان و ای کسانی که خداوند برای یاری من، در زمین پیش از ظهورم ذخیره‌شان کرده است با رغبت نزد من آیید. (سبحانی‌نژاد و حسین زاده، 1388: 196)
نکته مهم و بنیادین در این حدیث این است که یاران امام پیش از ظهور و در دوران غیبت پرورش می‌یابند از این‌رو زمان پیش از ظهور را باید فرصت تکامل روحی، اخلاقی، اعتقادی، سیاسی و فرهنگی شیعیان جهت آمادگی برای یاری امام(عج) دانست (همو). بنابراین با بررسی و شناسایی راهکارهای پرورش هویت اخلاقی و به‌کارگیری آن در پرورش اخلاقی جامعه می‌توان گامی برای فراهم آوردن زمینه‌های ظهور و پرورش نسل منتظر و مهدی‌یاور برداشت.
ابعاد پرورش هویت اخلاقی منتظر
برای پرورش هویت اخلاقی منتظر باید به راهکارهای متعددی که روند تحول هویت اخلاقی را بر اساس مفهوم انتظار تسهیل می‌کنند، در سه بعد شناخت و ایمان، عواطف و رفتار توجه کرد؛ زیرا واژه هویت به شکل رشدیافته و جامعی از وجود انسان که این سه بعد در هم تنیده و هماهنگ شده‌اند اشاره دارد.
1. بُعد شناخت و ایمان
پرورش هویت اخلاقی منتظران مهدی(عج) متأثر از شخصیت، رشد شناختی (بهشتی و همکاران، 1386: 219)، نگرش‌ها و ارزش‌های فرد است. در تحقیقات بر این مسئله تأکید شده که آگاهی و تعهد شناختی نسبت به مسائل اخلاقی مقدمه‌ای برای رفتار اخلاقی است که چگونگی تحول آن نیز مورد بررسی قرار گرفته است (حسینی‌زاده و حاجی ده آبادی، 1386: 106؛ پیاژه،1932 به نقل از توماس، 1997: 53؛ کلبرگ، 1969 به نقل از پاور، 2008: 286).
شناخت خداوند متعال و حقایق هستی، شناخت امام(ع)، شناخت خود، شناخت ارزش‌های فطری اخلاقی و شناخت ارزش‌های اجتماعی، همه زمینه‌ساز تحول اخلاقی در فرد است. در روایات آمده است، یاران امام مهدی(عج) از جمله کسانی هستند که بینش عمیق نسبت به خدا، امام(عج)، انسان و هستی دارند. خداوند را با صفات حسنایش می‌شناسند. حضرت علی(ع) این شناخت والای خداوند را در ایشان این‌گونه وصف فرموده است:
رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ عَرَفُوا اللهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ هُمْ أَنْصَارُ الْمَهْدِيِّ فِي آخِرِ الزَّمَانِ؛ (صافی گلپایگانی، 1419: 611 به نقل از آیتی، 1381: 74)
مردانی مؤمن که خدا را چنان که شایسته است شناخته اند و آنان، یاران مهدی(ع) در آخرالزمان‌اند.
همچنین امام صادق(ع) قلب‌های آنان را به‌سان پولاد دانسته، می‌فرماید:
رِجَالٌ كَأَنَّ قُلُوبَهُمْ زُبَرُ الْحَدِيدِ لَا يَشُوبُهَا شَكٌّ فِي ذَاتِ اللَّهِ أَشَدُّ مِنَ الْحَجَرِ؛ (مجلسی، 1403: ج52، 308)
آنان مردانی هستند که دل‌هایشان گویا پاره‌های آهن است. هیچ تردیدی نسبت به خداوند قلب‌هایشان را نیالاید و [قلب‌هایشان] از سنگ استوارتر است.
آنان از سرچشمه توحید ناب سیراب‌اند و نتیجه این بینش عمیق ایمان و تقواست. از سوی دیگر، در روایات ما نسبت به معرفت و شناخت امام زمان(عج) تأکید فراوان شده است که انسان باید امام زمان خود را بشناسد؛ زیرا پیمودن مسیر درست و صراط مستقیم الهی، جز به معرفت او ممکن نخواهد بود. پیامبر(ص) فرمود:
مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً؛ (طبرسی، بی‌تا:443)
هر کس بمیرد در حالی که امام زمان خود را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است.
به عبارت دیگر، تا امام زمان(عج) شناخته نشود و امامت او مورد اعتقاد قرار نگرفته باشد چگونه انتظار شکل می‌گیرد؟! چنین شناخت و اعتقادى اساسى‌ترین ویژگى منتظران به شمار مى‌آید؛ از آن‌رو که خود از ارکان مهم انتظار و مقدمه آن محسوب مى‌شود؛ چنان‌که در کلام امام سجّاد آمده است:
إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَيْبَتِهِ الْقَائِلِينَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرِينَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ؛ (مجلسی، 1403: ج52، 124)
همانا مردم زمان غیبت حضرت مهدى(ع) که به امامت او قائل باشند و در انتظار ظهورش به سر برند، برتر از مردم هر زمان دیگرند.
البته شناخت حضرت، تنها به شناخت تاریخی و شناسنامه آن حضرت نیست، بلکه شناخت جایگاه امام، ویژگی‌های آن، شناخت صفات و آداب آن بزرگوار، شناخت علایم حتمیه ظهور، شناخت اهداف امام، صفات و ویژگی‌های اخلاقی آن حضرت است. با این شناخت‌هاست که می‌توان ویژگی‌های منتظران و زمینه‌سازان ظهور را نیز شناخت.
از سوی دیگر هنگامی که معرفة النفس (حکیمی، 1380: ج‏1، 213) و در ادامه آن ارزیابی اخلاقی پیوسته خود _ که زمینه شناسایی نقاط قوت و ضعف اخلاقی را در فرد فراهم می‌آورد _ به معرفة الله، معرفت ولیّ‌الله و شناخت اوصاف منتظران ضمیمه گردد، این شناخت مقدمه‌ای برای تلاش و حرکت انسان برای تعالی اخلاقی و پیاده‌سازی آن اوصاف در خود می‌شود (مطهری، بی‌تا: ج22، 430؛ سادات، 1389: 121). سطح بالای خودشناسی (بهشتی و همکاران، 1386: 219) و همچنین اشتیاق زیاد نسبت به ارزش‌های اخلاقی، ادغام شدگی بعدی در هویت را هموارتر می‌سازد (حسینی‌زاده و حاجی ده‌آبادی، 1386: 81).
بنابراین با فراهم کردن بستر مناسب برای معرفة‌الله، معرفت ولیّ‌الله و معرفة‌النفس، همچنین آشنایی با اصول اخلاقی، شناخت ویژگی‌های منتظران و آگاهی از اهمیت و ضرورت آن در تعالی شخصیت و همچنین درک نقش تعالی اخلاقی در زمینه‌سازی ظهور منجی جهانی، می‌توان شکل‌گیری هویت اخلاقی فرد منتظر را هموار کرد.
2. بُعد عاطفی
با توجه به این‌که شناخت و دوستی و محبت الهی پایه ایمان محسوب می‌شود، خداباوری، اعتقاد به معاد و امامت و گرایش مثبت به آن‌ها زمینه هویت مطلوب اخلاقی را فراهم می‌سازد و صفات ارزشی فرد در عمل تحقق می‌یابد. در حقیقت آن اعتقاد و باور که گرایش عاطفی هم در آن وجود دارد، باعث تحول اخلاقی هم در صفات و هم در افعال می‌شود.در امتداد توحید و محبت به پروردگار، خدا محبت و مودّت حضرت مهدی(عج) را در ضمن محبّت سایر اهل‌بیت پیامبر(ع) بر همگان واجب کرد و این دوستی و علاقه به اهل‌بیت(ع) و امام زمان(عج) تنها به نفع ایمان آورندگان است و بهره‌های بی‌پایان آن را در دنیا و آخرت به همراه دارد. در حقیقت همین مودّت‌ها، محبّت و ارتباط‌های روحی و معنوی است که راه سیر به سوی خدا را هموار می‌کند و سلوک انسان را در راستای اراده حق شکل می‌دهد و این محبت است که زمینه اطاعت از امام(عج) را فراهم می‌آورد و با اطاعت از ایشان است که راه کمال انسان به سوی خدا هموار می‌شود.
همچنین در بعد عاطفی، وجود هیجانات اخلاقی (همدلی، حیا، احساس احترام و ارزشمندی خود)، بستر مناسبی برای شکل‌گیری هویت اخلاقی در افراد فراهم می‌سازد. احساس احترام و ارزشمندی خود مؤلفه بسیار مهمی برای حفظ تعهد اخلاقی شخص در ارتباط با عمل اخلاقی است (بهشتی و همکاران، 1386: 77). تحقیقات نشان داده‌اند کسانی که هنگام انجام رفتار‌های اخلاقی احساس مثبتی نسبت به خود دارند، تمایل بیشتری برای تداوم رفتارهای اخلاقی دارند (ماتسوبا و همکاران، 2011: 181). همچنین پرورش احساس‌های اخلاقی همچون احترام به خود با توجه به کرامتی که خداوند متعال برای انسان قائل شده است و مسئولیت متقابلی که بر دوش انسان قرار گرفته و توجه به این‌که معیار برای گرامی‌تر بودن نزد خداوند، تقوای الهی و دوری از زشتی‌هاست، انگیزه درونی برای پرورش هویت اخلاقی در فرد شکل می‌گیرد.
3. بُعد افعالی و عملکردی
در روایات آمده است که انتظار فرج، خود، فرج است؛ زیرا کسی که حقیقتاً منتظر فرج و ظهور حجت خدا و تأسیس حکومت عدل‌گستر اوست، زندگی خود را بر پایه عدل و داد استوار می‌سازد. او انسانی است که حضور و غیبت امام، در چگونگی عملکرد و سیر و سلوکش تفاوتی ایجاد نمی‌کند و پیش از تشکیل حکومت عدل، او چنین حکومتی را در زندگی خود پایدار ساخته است. بنابراین آثار انتظار در عمل نمایان می‌شود. چنین حقیقتِ اصیل و عمیقی، با لفظ و شعار به دست نمی‌آید و با بی‌تفاوتی و کم‌توجهی نسبت به مقدسات دینی و رسالت‌های انسانی، در تعارض و تناقض است. منتظر واقعی امام زمان(عج) باید رفتارش به گونه‌ای باشد که هر لحظه، منتظر ظهور امام و آماده‌ خدمت در جهت اهداف مقدس او باشد.
انسان منتظر انسانی است که به جهاد اصغر و اکبر عمل کند و در راه دفاع از ارزش‌های ولایت حداکثر توان خویش را به کار گیرد و بالاتر از آن در راه مبارزه با خواسته‌های نفسانی و وسوسه‌های مستمرّ شیطان و جاذبه‌های همیشگی گناه و فریبندگی‌های نیرومند دنیا، مقاومتی سخت و طولانی داشته باشد. با بی‌مبالاتی و پرهیز نکردن از گناه، نمی‌توان خود را منتسب به امام زمان(عج) و منتظر شمرد.
از سوی دیگر، آدمی باید از رهبر و مقتدای خود الگو گرفته و منش و رفتار خویش را شبیه او قرار دهد تا بتواند او را همراهی کند. از پیامبر(ص) نقل شده است:
خوشا به حال آنان که قائم خاندان مرا درک کنند؛ در حالی که پیش از دوران قیام، به او و امامان پیش از او اقتدا کرده و از دشمنان ایشان، اعلام بیزاری کرده باشند. آنان، دوستان و همراهان من و گرامی‌ترین امت، نزد من هستند. (مجلسی، 1403: ج51، 72)
منتظر حقیقی نه‌تنها در جهت پیاده‌سازی ارزش‌های انسانی در رفتار خود تلاش می‌کند، بلکه رفاه، بهزیستی و تعالی اجتماعی را نیز در نظر گرفته، می‌کوشد با ایجاد آمادگی در خود و دیگران، در حد توان خویش برای ظهور منجی عالم تلاش کند؛ زیرا تنها با ظهور منجی مصلح است که تعالی همه‌جانبه برای همه افراد فراهم آورده می‌شود و او به آرزوی دیرینه خود دست می‌یابد.
البته برای دستیابی به ویژگی‌های ذکر شده محیط اجتماعی فرد بسیار تأثیر گذار است. ساختار اجتماعی زندگی فرد _ که شامل همسایگان، محیط آموزشی و خانواده است _ در بستر سازی و پرورش اخلاقی نوجوانان نقشی بسزا دارد. همچنین افزون بر ساختار اجتماعی، ساختارهای مذهبی، سازمان‌ها یا مراکز فرهنگی و رسانه نیز در این‌باره تأثیرگذارند (هارت و اتکینس، 1999: 377). بنابر این در ادامه به راهکارهای پرورش هویت اخلاقی منتظر در محیط اجتماعی پرداخته می‌شود.
راهکارهای پرورش هویت اخلاقی منتظر در محیط اجتماعی
یکی از مؤلفه‌های بسیار مهم که در پرورش اخلاقی منتظران ظهور باید مورد توجه قرار گیرد، محیط اجتماعی است و با توجه به اهمیت خانواده به عنوان مهد اصلی تعالی و تربیت فرزندان و محیط آموزشی که یکی از اهداف اصلی آن تربیت اخلاقی نسل آینده است و همچنین رسانه با توجه به تأثیرگذاری عمیق آن در انتقال ارزش‌ها، در ادامه به راهکارهای مورد استفاده خانواده، محیط آموزشی و رسانه برای پرورش هویت اخلاقی منتظر می‌پردازیم.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند برای پرورش هویت اخلاقی منتظر _ به‌ویژه در نوجوانان _ شایسته است راهکارها در سطح محیطی و اجتماعی همسو باشند. تحقیقات نشان داده‌اند سبک زندگی اجتماعی، محیط زندگی و محیط مراکز آموزشی بیش از آموزش مستقیم بر رشد اخلاق تأثیرگذار است. در حقیقت، پرورش اخلاقی کارآمد، نتیجه توجه به پرورش هماهنگ شناختی، هیجانی و رفتاری با در نظر گرفتن مقتضیات محیطی است (لپسلی و همکاران، 2006: 73).
الف) راهکارهای مورد استفاده خانواده برای پرورش هویت اخلاقی منتظر
1. سبک تعاملی و انضباطی والدین
انتقال ارزش‌ها به فرزندان از طریق تعامل والدین با کودکانشان صورت می‌پذیرد. به دیگر سخن، چگونگی تعامل والدین با فرزندان، رشد اخلاقی آنان را تسهیل یا بازداری می‌کند. از سوی دیگر، محیط خانواده معمولاً اولین محیطی است که کودک در آن با مفاهیم مرتبط با مهدویت آشنا می‌شود. محیط خانوادگی مراقبت‌کننده و حمایتی می‌تواند پرورش اخلاقی، هویتی و تربیت مهدوی را تسهیل کند، همچنان که بر ادغام این دو نیز تأثیرگذار است؛ زیرا نتایج تحقیقات حاکی از آن است که فرزندان پذیرش بیشتری از والدینی که در تعاملات خود با آنان به گرمی رفتار می‌کنند دارند. همچنین رویکردهای انضباطی والدین بر رشد اخلاقی کودک تأثیرگذار است. تحقیقات نشان داده‌اند مداخلات مبتنی بر ابراز قدرت، اجبار و اطاعت، موجب موقعیتی می‌شود، اما موجبات ناکامی و گاهی خودسری آنان را نیز فراهم می‌آورد. اما شیوه‌های انضباطی مقتدرانه، همچنین شرکت در فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی نه‌تنها می‌تواند بر باورهای اخلاقی تأثیرگذار باشد، بلکه در هویت فردی تأثیرگذار است (هارت و اتکینس، 1999: 377).
2. ایجاد محبت و اعتماد
والدینی که توانسته‌اند اعتماد و محبت کودک را به خود جلب کنند وتعامل مثبتی با او برقرار نمایند، می‌توانند با ایجاد بسترهای لازم برای ایجاد پذیرش در کودکان همراه با آشناسازی آنان با امام زمان(عج) _ با زبان قابل فهم _ اشتیاقی در فرزندان ایجاد کنند تا خود در این مسیر به حرکت درآیند. تحقق این مهم از طریق اشعار و داستان‌های متناسب با سن آن‌ها و حضور در محافل و مراکز فرهنگی مهدویت به‌خصوص با شرکت در مجالس جشن و سرور و آشناسازی آن‌ها با مفهوم ظهور و این‌که در پرپایی انقلاب جهانی امام و عدالت‌گستری آن حضرت، کسانی ایشان را همراهی می‌کنند که دارای ویژگی‌های برگزیده‌ای هستند که همه افراد با تلاش و ایجاد آمادگی در خود می‌توانند جزء یاوران آن حضرت باشند، میسر می‌شود (حسینی‌زاده و حاجی ده‌آبادی، 1386: 147).
3. ایجاد فرصت عمل
ایده بسیار مهم مطرح در زمینه پرورش هویت اخلاقی در نسل منتظر، این است که نه‌تنها نوجوانان باید با اهمیت عینی و واقعی مفهوم و فلسفه ظهور و بسترها و مقدمات آن و اهمیت تعالی اخلاقی شخص منتظر آشنا شوند، بلکه باید برای آن‌ها ارزش قائل باشند و ارتباط این اصول را با خود درک کنند و این مسئله همگام با آموختن مفاهیم و اصول مرتبط با مهدویت و اخلاق مستلزم ایجاد فرصت‌هایی است تا آنان بتوانند بر اساس آن اصول عمل کنند. داشتن چنین فرصت‌هایی به نوجوان امکان می‌دهد به طور ملموس ارزش اصول اخلاقی را درک کند و خود را به عنوان فردی در نظر گیرد که توان‌مند و مسئول در تأثیرگذاری بر دیگران و بسترسازی برای ظهور از طریق عملکرد اخلاقی است. نتیجه چنین فرایندی این است که نوجوانان می‌توانند اصول اخلاقی را با مفهوم انتظار پیوند دهد و آن را در هویت شخصی خود ادغام کنند. به این ترتیب آن‌ها انگیزه بیشتری برای رفتارهای اخلاقی بعدی می‌یابند (طبری آملی، بی‌تا: 113). بنابراین میزان تشویق و همراهی والدین درباره شرکت نوجوانان در فعالیت‌های فرهنگی و خدمت‌رسانی به دیگران به عنوان نوجوانان مهدی‌یاور، از یک‌سو عاملی پرقدرت در ایجاد هویت اخلاقی به شمار می‌آید و از سوی دیگر، موجب اشتیاق بیشتر آنان برای فعالیت‌های زمینه‌ساز ظهور امام می‌شود. همچنین به حداقل رساندن کنترل بیرونی و تأمین مقدمات رشد مناسب استقلال در کودکان و فراهم آوردن فرصت‌های تصمیم گیری برای فرزندان (ابر و همکاران، 2009: 262)، برای درونی شدن مفاهیم اخلاقی و شکل‌گیری هویت اخلاقی در نسل منتظر، بستری مناسب فراهم می‌آورد.
4. محترم شمردن فرزندان
مسئله‌ای بسیار مهم که در تربیت اخلاقی کودکان باید مورد توجه اولیا و مربیان کودکان باشد، احترام به کودکان است. احترام به کودک در خودپنداره و شکل‌گیری هویت او نقشی اساسی دارد؛ زیرا انسان و به‌ویژه کودکان، خود را چنان می‌شناسند که دیگران در رفتار خود با آن‌ها می‌نمایانند و بر اساس این شناخت از خود عمل می‌کنند. بنابراین اگر با کودک با احترام و بزرگداشت برخورد شود، شخصیت آنان به صورت شخصیتی عزیز، مستقل و مثبت شکل خواهد گرفت و به خود به دیده احترام می‌نگرند و بر این اساس رفتارشان نیز رفتاری سالم، مثبت و بهنجار خواهد بود. بنابراین احترام به کودکان زمینه شکل‌گیری هویت سالم و اخلاقی را فراهم می‌سازد و کودک خود را به منزلۀ فردی باور می‌کند که می‌تواند شایستگی‌های لازم را برای یاوری منجی موعود در خویش ایجاد نماید (داوودی و حسینی‌زاده، 1389: 82). در روایات اسلامی ذکر شده است:
مَنْ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَرْجُ خَيْرَهُ؛ (خوانساری، 1373: ج5، 443)
کسی که نفسش بر وی خوار شد، امید نیکی از او نداشته باش.
در جایی دیگر حضرت امام هادی(ع) می‌فرماید:
مَنْ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّه‏؛ (حرانی، 1369: 362)
کسی که نفسش بر وی خوار شد، از شر او در امان نباش.
5. ارائه الگوی رفتاری از جانب والدین
ارائه الگوهای رفتاری به نوجوانان و پای‌بندی عملی والدین به ویژگی‌های اخلاقی فرد منتظر می‌تواند در پرورش هویت اخلاقی آنان نقشی بسزا داشته باشد. امام صادق(ع) در حدیثی می‌فرماید:
كونوا دعاة الناس بأعمالكم، و لا تكونوا دعاة بألسنتكم‏؛ (حکیمی، 1380: ج1، 521)
با کردار و رفتار خود مردم را دعوت کنید نه با زبانتان.
در این راستا شایسته است فرزندان، انتظار را در منش والدین ببینند؛ مانند تمسک عملی به آموزه‌های دینی، تعظیم و احترام امام(ع)، یاد آن حضرت با خواندن دعاهای آن بزرگوار، توسّل به آن عزیز، صدقه دادن برای سلامتی ایشان، انجام دادن خیرات به نیابت امام عصر(عج)، دعا کردن برای تعجیل فرج، ندبه کردن در فراق ایشان، تجدید پیمان در یاری آن حضرت و... .
6. آگاه ساختن فرزندان نسبت به محبت و دل‌سوزی امام زمان(عج) برای شیعیان آشنا ساختن فرزندان با محبت و مهربانی امام زمان(عج) نسبت به آنان، آشنایی عملی با مفهوم انتظار و احساس انس و الفت را در فرزندان ایجاد می‌کند و زمینه تجربه عملی را برای آنان در کنار خانواده فراهم می‌آورد. افزون بر این، والدین همگام با آموزش اصول اخلاقی و مفاهیم مرتبط با حوزه مهدویت، باید بکوشند در نوجوانان انگیزه ایجاد کنند تا خود آنان نسبت به آن اصول احساس تعهد نمایند. آنان باید نوجوانان را یاری کنند نسبت به خود احساس خوبی داشته باشند و _ آن‌چنان که پیش از این اشاره شد _ زمینه تجربیات اخلاقی موفق را برای آنان فراهم کنند و با تمرکز بر نکات وجودی مثبت آنان و پرهیز از سرزنش و انتقاد بی‌فایده، زمینه علاقه‌مندی بیشتر آن‌ها را به موضوعات اخلاق انتظار فراهم آورند. امام علی(ع) می‌فرماید:
هرگاه نوجوانی را سرزنش کردی از برخی از گناهان او در گذر تا سرزنش او را به سرسختی (مقابله) وادار نکند. (معتزلی، 1387: ج20، 333)
همچنین برای ارتقای اثربخشی آموزش‌ها‌ شایسته است والدین در فرایند تربیت به ویژگی‌ها و تفاوت‌های فردی فرزندان توجه داشته باشند و متناسب با سن، درک و فهم و علایق فرزندان، مسیر تربیت را بپیمایند (حسینی‌زاده و حاجی ده‌آبادی، 1386: 142؛ هارتلی، 1390: 105).
ب) راهکارهای مورد استفاده مدارس و مراکز فرهنگی برای پرورش هویت اخلاقی منتظر یکی از نهادهایی که مسئولیت اساسی در ایجاد هویت اخلاقی در نسل منتظر و بسترسازی برای نهادینه کردن این ارزش‌ها در نوجوانان بر عهده دارد، نظام آموزش و پرورش است. با توجه به این‌که انتقال ارزش‌ها و آموزه‌های مهدویت یکی از ضروریات اساسی در تربیت اخلاقی نسل مهدی یاور به شمار می‌رود، به روش‌هایی نیازمندیم که امکان آموزش ارزش‌های اخلاقی در فرایند تعلیم و تربیت مهدوی را توجیه کنند. در این‌جا به نمونه‌هایی از این روش‌ها اشاره می‌شود:
_ استفاده کردن از راهبرد بحث و گفت‌گو و قرار دادن دانش‌آموزان در فضایی مبهم و تزاحم اخلاقی. یکی از جدیدترین و کارآمدترین تکنیک‌های مورد استفاده برای رشد و اعتلای ارزش‌های اخلاقی _ چه در سطح ابتدایی و چه در سطح دبیرستان _ طرح معماهای اخلاقی بدون محدودیت از پیش تعیین شده، برای به بحث گذاشتن و تحلیل کردن آن‌هاست (کریمی، 1385: 159). البته برای برنامه‌ریزی آموزشی و تربیتی در زمینه مسائل اخلاقی، ابتدا باید سطح تحول کودک را به لحاظ عقلانی و اخلاقی مورد وارسی قرار داد و سپس متناسب با آن گام به گام برنامه‌های ارتقایی را اجرا کرد. در کنار بحث و گفت‌وگو درباره موضوعات اخلاقی، طرح مسئله ظهور و اجازه بحث و تبادل نظر به دانش‌آموزان درباره آن و چگونگی زمینه‌سازی برای ظهور، زمینه درک درونی پیوند ظهور امام زمان(عج) و ضرورت تعالی اخلاقی فردی و اجتماعی را برای نوجوانان تسهیل می‌سازد.
_ آموزش تعالیم اخلاق و بحث‌های مرتبط با مهدویت باید متناسب با قابلیت‌ها، ظرفیت‌های شناختی و سطح استدلال قضاوت اخلاقی دانش‌آموزان باشد (بهشتی و دیگران، 1386: 186).
_ آموزش مفاهیم اخلاق و بحث‌های مرتبط با مهدویت باید در موقعیت طبیعی و متناسب با زندگی روزمره، فرهنگ، محیط و غیربیگانه از واقعیت انجام شود.
_ برپایی مجالسی به نام صاحب الزمان(عج) و سرودن شعر و قرائت آن در فضایل ایشان با همکاری خود نوجوانان.
_ نوجوانان باید نسبت به ویژگی‌های فرد مهدی‌یاور و رفتاری اخلاقی که از آنان به عنوان فرد منتظر مورد توقع است، شناخت کافی داشته باشند.
_ بیان ویژگی‌های منتظران و برنامه منظم برای پیاده‌سازی هر یک از اوصاف و تشویق نوجوانان کوشا در آن زمینه به عنوان مهدی‌یاوران.
_ انجام رفتار اخلاقی خواسته شده از نوجوانان باید از نظر قابلیت‌های سازگارانه آن‌ها با محیط امکان‌پذیر باشد.
_ مربیان باید در رفتارها و الگوهای اخلاقی که قصد معرفی و آموزشی به نوجوانان را دارند ثابت‌قدم باشند.
_ در ارائه آموزه‌های اخلاقی، از نمونه‌ها و سرمشق‌های اخلاقی که به صورت داستان‌های تاریخی _ دینی مرتبط با مهدویت است، از سبک و سیاقی که کانون رغبت و توجه نوجوان را برانگیزد استفاده شود.
_ حوادث، واقعیات، رفتارهای طبیعی و اتفاقات روزمره مربوط به خود نوجوانان با یکدیگر، یا با دیگر افراد جامعه به بحث گذاشته شود تا آن‌ها قضاوت کنند.
_ نمایشنامه‌هایی که به نوعی دارای مضامین و محتوای مهدوی و اخلاقی است ترتیب داده شود و با دادن نقش‌های مختلف به همسالان زمینه دستیابی به هم‌حسی و همدردی اخلاقی از طریق درک متقابل برای آنان فراهم شود.
_ فرصت دادن یا فراهم کردن شرایط واقعی و عینی و مبتنی بر نیاز‌ها و رغبت‌های سنی دانش‌آموزان برای مشارکت فعال و داوطلبانه در فعالیت‌های اجتماعی و برعهده گرفتن مسئولیت طبیعی و جدی به عنوان یاوران امام خویش.
_ جریان‌هایی همچون همکاری، رقابت، سازگاری، تفاوت و تشابه که توسط اولیا و معلمان یا خود دانش‌آموزان برقرار می‌شوند، اثری مهم در تربیت اخلاقی دانش‌آموزان دارد.
_ برگزاری اردوها و سفرهای فرهنگی از مناسب‌ترین راهکارهای پرورش و بسترسازی برای تعالی و سازندگی شخصیت اخلاقی در نوجوان است؛ زیرا در فضای اردو فرصت ارتباط با افراد شایسته و برقراری نشست‌های صمیمانه و گفت‌وشنود‌های دوستانه با این افراد و مشاهده عملی رفتارهای اخلاقی و زمینه‌سازی برای بروز این رفتارها از طریق حمایت و افزایش صمیمیت بین نوجوانان می‌تواند پرورش این رفتارهای اخلاقی را در آن‌ها نهادینه سازد (فرهمند، 1388: 351).
_ فراهم آوردن فرصت‌هایی برای دیدار و نشست صمیمانه دانش‌آموزان با صالحان، علما (بهشتی و دیگران، 1386: 248) و افراد متعهد و متخصصی که در زمینه مهدویت تلاش می‌کنند، می‌تواند زمینه ایجاد انگیزه درونی و درک بهتر و عمیق‌تری نسبت به وظیفه اجتماعی، اخلاقی و مهدی‌یاوری فراهم سازد.
ج) راهکارهای مورد استفاده رسانه برای پرورش نسل هویت اخلاقی منتظر رسانه به گونه‌ای قدرتمند در تعلیم و تربیت مهدوی نسل جوان نقش ایفا می‌کند. رسانه‌ها با تولید برنامه‌های جذاب فکری، فرهنگی، اخلاقی، آموزشی، هنری و ورزشی متناسب با نیاز و روحیه نوجوانان می‌توانند رسیدن به هدف والای پرورش اخلاقی را تسهیل نماید (فرهمند، 1388: 352). به عبارت دیگر، پرورش بعد شناختی، هیجانی و رفتاری اخلاق در نوجوانان، بسیار متأثر از شیوه‌ها و راهکارهای پرورشی به کار گرفته شده توسط عوامل محیطی یادشده است؛ زیرا تربیت اخلاقی به گونه‌ای است که نمی‌توان آن را مانند آموزش ریاضی و علوم فقط در ساعات خاصی اجرا کرد، بلکه در لحظه لحظه زندگی روزمره جریان دارد.
در ارتباط رسانه‌ای باید ارکان ارتباط را در نظر گرفت که شامل فرستنده، پیام، مخاطب پیام و روش ارتباط است. در این ارتباط برای تأثیرگذاری بیشتر، باید با توجه به هر یک از ارکان ذکر شده ملاحظاتی را در نظر گرفت. شایسته است فرستنده پیام، فردی مقبول، آراسته و مسلط به موضوع باشد تا پیامش مؤثر واقع شود. اگر پیام به وسیله نوجوان و جوان و با روشی همدلانه ارائه شود، مناسب‌تر است و ارتباط را نزدیک‌تر و عمیق‌تر می‌سازد. باید توجه داشت گیرنده پیام از بین پیام‌های گوناگون آن‌چه به نیازها و نظریاتش نزدیک‌تر است را می‌پذیرد. بنابراین بجاست پیام‌های اخلاقی و موضوعات مرتبط با امام زمان(عج) و انقلاب جهانی آن حضرت و چگونگی بسترسازی برای ظهور با پیوند به مسائل نوجوان به گونه‌ای مطرح شود که منتظران و به‌خصوص نوجوانان آن را به عنوان پاسخی برای نیازهای خود تلقی کنند. با توجه به این‌که در روایات آمده است که بیشتر یاوران امام عصر(عج) را جوانان تشکیل می‌دهد می‌توان شور و اشتیاق را در جوانان ایجاد کرد.
همچنین پیام نیز باید همراه با جاذبه‌های هنری، کوتاه، مفید و در عین حال رسا باشد. البته در نظر داشتن تنوع و تازگی در ارائه پیام، جذابیت و پذیرش آن را دوچندان می‌کند (شریف‌زاده، 1388: 100). ارائه پیام‌های اخلاقی به صورت غیرمستقیم نیز می‌تواند در بعضی از مواقع تأثیرگذارتر از روش‌های مستقیم باشد (حسینی‌زاده و همکاران، 1386: 160؛ جوانمردی و پورشافعی، 1388: 308).
امروزه استفاده از اینترنت در جهان با سرعت و شتاب اعجاب‌انگیزی فراگیر شده است. از این‌رو برای حفظ مصونیت اخلاقی افراد نوجوانان، شایسته است به جای به‌کارگیری اقدامات قهری و بازدارنده، استفاده درست از آن را به نوجوانان و خانواده‌ها آموزش دهیم. همچنین معرفی و آشناسازی آنان با سایت‌های فرهنگی، اخلاقی، آموزشی به‌ویژه در زمینه مهدویت، افزون بر آموزش نکات مفید، گاه موجب می‌شود آنان خود چنین سایت‌هایی متناسب با نیاز جوانان را راه‌اندازی کنند (فرهمند، 1388: 350). با چنین شیوه‌ای می‌توان نوع بهره‌گیری آنان از این امکانات را به سوی انگیزه‌های مثبت و مسیر مفید هدایت کرد.
در پایان آن‌چه در موفقیت هر یک از نهادهای یادشده در شکل‌دهی به هویت اخلاقی نوجوان و زمینه‌سازی برای پرورش نسل منتظر و مهدی یاور اهمیتی بسزای دارد، هماهنگی این نهادها در ارائه ارزش‌هاست؛ زیرا همسویی آن‌ها سبب هم‌افزایی تأثیرات آن‌ها در پرورش اخلاقی نوجوانان و زمینه‌ساز عمق‌بخشی هرچه بیشتر مفاهیم اخلاقی و موجب درک حقیقی فلسفه انتظار و منتظر واقعی در وجود نوجوانان شده و ایجاد هویت اخلاقی در نوجوان و پرورش نسل منتظر و توانمند را تسهیل می‌کند.
نتیجه
با توجه به حدیث امام صادق(ع) درباره ویژگی‌های یاوران امام زمان(عج) و اشاره به داشتن اخلاق کریمانه و همچنین اهداف و فلسفه انقلاب حضرت مهدی(عج) که عدالت‌گستری و تعالی‌بخشی ابعاد مختلف انسانی است، هویت اخلاقی منتظر عبارت است از درک فرد از منش اخلاقی خویش در ارتباط با امام عصر(عج) که او را به عنوان ولیّ امر محبوب می‌پذیرد و نه‌تنها از نظر اعتقادی باور به ظهور آن حضرت دارد، بلکه دوست دارد حضرتش قیام کند و عدالت و فضایل اخلاقی را در جامعه حاکمیت بخشد. همچنین فرد منتظر با اکتساب فضایل اخلاقی خود را برای ظهور ولیّ عصر(عج) آماده می‌سازد و در سراسر زندگی از امامش به عنوان جامع مکارم اخلاق الگو می‌گیرد.
بنابراین پرورش هویت اخلاقی نوجوانان جامعۀ مهدی‌باور را می‌توان به عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم زمینه‌ساز ظهور دانست؛ زیرا کسی که ارزش‌هایی همچون عدالت‌محوری، آزاداندیشی، کمک به تعالی انسان‌ها و رهایی آنان از بند جهل و ظلم را در خود پرورش نداده و با وجودش عجین نگشته است، چگونه می‌تواند استوار و بابصیرت امام خود را در ناهمواری‌های عدالت‌گستری و انقلاب جهانی تعالی همه‌جانبه انسان یاری رساند.
از سوی دیگر، آن‌گاه که هویت اخلاقی با مفهوم انتظار پیوند می‌یابد و فرد با موضوع مهدویت و اهداف انقلاب جهانی منجی موعود و درک این‌که عدالت گستری و رعایت حقوق انسان‌ها تنها در سایه حکومت مصلح جهانی امکان‌پذیر است آشنا می‌شود، زمینه ایجاد شوق درونی برای فراهم کردن مقدمات انقلاب جهانی در او ایجاد می‌گردد؛ زیرا در پس این شناخت است که ظهور امام زمان(عج) را تنها پاسخ حقیقی به دغدغه‌های خود برای تعالی شخصی و اجتماعی می‌یابد و نه‌تنها به تعالی، رفاه و بهزیستی فردی توجه دارد، بلکه به همان میزان، نگرش مسئولانه و متعهدانه نسبت به تعالی، رفع نیازها و بهزیستی اجتماعی دارد.
برخی محققان بر اساس رویکرد‌های مختلف روان‌شناسی در زمینه تحول اخلاق درباره عوامل تسهیل رشد اخلاقی نوجوانان و همچنین فرایند شکل‌گیری آن‌ها نظریاتی ارائه کرده‌اند. در این میان یکی از مسائل مورد توجه، انگیزش اخلاقی است. انگیزش اخلاقی عاملی است که انسان را انگیزه‌مند می‌سازد که رفتار اخلاقی داشته باشد. هویت اخلاقی به عنوان انگیزه‌ای برای رفتار اخلاقی در نظر گرفته می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند افرادی که از لحاظ هویت اخلاقی در سطح بالاتری قرار دارند، هم تمایل و هم رفتار اخلاقی بیشتری نشان می‌دهند. بنابراین به نظر می‌رسد میان هویت اخلاقی و رفتار اخلاقی همبستگی مثبتی وجود دارد. به نظر بلیسی (لپسلی، 1996: 84- 89) بالاترین درجه از پایداری اخلاقی زمانی به دست می‌آید که فهم اخلاقی به جزئی برجسته از خود درآید و در فرد منتظر به دلیل داشتن انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)، احقاق حقوق و برجستگی حق بر باطل و حاکمیت عدالت در جامعه و... امید و پویایی ایجاد می‌کند. بنابراین او آمادگی رفتارهای اخلاقی را به صورت مناسب‌تری دارد. به عبارت دیگر، زمانی که نوجوان، فلسفه حقیقی ظهور، انتظار و وظایف مهدی‌یاوران را درک کند و اهمیت تعالی اخلاقی به عنوان یکی از وظایف اساسی منتظران ظهور را دریابد، این امر خود انگیزش اخلاقی و همچنین تعهد اخلاقی را به دنبال دارد.
محققان همچنین اعتقاد دارند در دوره نوجوانی است که پیوند میان خود و اخلاق به وجود می‌آید و به دیگرسخن، هویت اخلاقی در دوره نوجوانی شکل می‌گیرد (هارت و یاتس، 1997: 207). بنابراین با توجه به شکل‌گیری هویت در دوره نوجوانی و ظرفیت درک بهتر مفاهیم مرتبط با مهدویت و اصول اخلاقی، دوره نوجوانی زمانی بسیار مناسب برای سرمایه‌گذاری خانواده و مسئولان فرهنگی برای شکل‌دهی هویت اخلاقی نوجوان منتظر و مهدی‌باور است؛ زیرا بین هویت اخلاقی و زمینه‌سازی برای ظهور، ارتباطی متقابل و مثبت وجود دارد.
با توجه به اهمیت شکل‌گیری هویت اخلاقی نسل منتظر و مهدی‌یاور در زمینه‌سازی ظهور و توجه به پرورش هماهنگ سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری در آن، راهکارهای تسهیل کننده شکل‌گیری هویت اخلاقی منتظر در سطح محیطی ارائه شد. همچنین به سبب اهمیت و نقش اساسی نظام خانواده، آموزش و پرورش و رسانه _ که نوجوانان بیشترین تعامل را با آنان دارند _ برای به‌کارگیری هر یک از نهاد‌های یادشده برای پرورش هویت اخلاقی نسل منتظر، راهکارهایی بر اساس دیدگاه روان‌شناسی ارائه گردید. گفتنی است بسیاری از این موارد می‌توانند به صورت مشترک مورد استفاده هر یک از نهادها واقع شوند و از سوی دیگر، نکته مهم، هماهنگی این ارگان‌هاست که در مجموع محیط فرهنگی و اجتماعی نوجوان را می‌سازند. به این ترتیب برنامه‌ریزان و مسئولان عرصۀ تعلیم و تربیت و آنان که دغدغه پرورش نسلی مهدی‌باور و منتظر را دارند، شایسته است زمینه تعامل، همسویی و هماهنگی هرچه بیشتر ارگان‌های ذیربط را فراهم آورند و برای حصول نتیجه بهتر و بیشتر، از نتایج پژوهش‌های محققان علوم مرتبط بهره گیرند.

منابع
_ اسمخانی اکبری‌نژاد، هادی؛ فریبا نصیرنژاد؛ احمد اعتمادی، «بررسی رابطه حمایت اجتماعی والدین و سبک‌های فرزندپروری با هویت و سلامت روانی فرزندان»، فصل‌نامه علمی _ پژوهشی زن و مطالعات خانواده، ش6، 1388ش.
_ امیدیان یزدی، مرتضی، هویت از دیدگاه روان‌شناسی، یزد، انتشارات دانشگاه یزد، چاپ اول، 1388ش.
_ آیتی، نصرت‌الله، «یاوران مهدی»، فصل‌نامه انتظار موعود، ش3، 1381ش.
_ بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، فصل‌نامه مبلغان، ش80، 1385ش.
_ بهشتی، محمد، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن (ج5)، تهران، سمت، چاپ سوم، 1390ش.
_ بهشتی، محمد؛ علی‌نقی فقیهی؛ ابوجعفری، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن (ج4)، تهران، سمت، 1386ش.
_ تقی‌پور، ابراهیم؛ جعفر حیدری؛ ابوالقاسم خوشكن، «رابطه شیوه‌های فرزندپروی با سبک‌های هویت‌یابی و گرایش به مشاغل در نوجوانان»، فصل‌نامه مشاوره شغلی و سازمانی، ش8، 1390ش.
_ جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیاط، قم، اسراء، 1391ش.
_ جوانمردی، ستار؛ هادی پورشافعی، «مبانی تربیت دینی از دیدگاه اسلام و دلالت‌های آن در آموزش متوسطه»، مجموعه مقالات همایش تربیت دینی در جامعه اسلامی، 1388ش.
_ حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه: آیت‌الله کمره‌ای، قم، انتشارات اسلامیه، 1369ش.
_ حسینی‌زاده، سید علی؛ محمدعلی حاجی ده‌آبادی، بررسی مسائل تربیتی جوانان در روایات، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مرکز مطالعات فرهنگی شهر تهران، 1386ش.
_ حكیمى، محمدرضا و برادران، الحیاة، ترجمه: احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380ش.
_ خوانساری، جمال‌الدین، دفاع از تشیع، قم، نشر مؤمنین، 1377ش.
_ خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، مقدمه و تصحیح و تعلیق: میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1373ش.
_ داوودی، محمد؛ سید علی حسینی‌زاده، سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
_ دیلمی، حسن، إرشاد القلوب إلى الصواب، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
_ سادات، محمدعلی، اخلاق اسلامی، تهران، انتشارات سمت، 1389ش.
_ سبحانی‌نژاد، مهدی؛ سارا حسین‌زاده، «تبیین رسالت نظام آموزشی در تربیت انسان منتظر حقیقی و پیش‌بایسته‌های عملی»، مجموعه مقالات چهارمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت با رویکرد حقوقی _ سیاسی، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
_ شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه: سیدجعفر شهیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373ش.
_ شریف‌زاده، حکیمه‌سادات، «رسانه و تربیت دینی»، مجموعه مقالات همایش تربیت دینی در جامعه اسلامی، 1388ش.
_ شریفی، عنایت‌الله، «روش‌های تربیت اخلاقی در نهج البلاغه»، فصل‌نامه آفاق دین، ش2، 1389ش.
_ شکوهی، غلام‌حسین، تعلیم و تربیت و مراحل آن، مشهد، به‌نشر، 1387ش.
_ صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر، قم، مؤسسة سیدة معصومه(ع)، 1419ق.
_ صدوق، محمد بن علی بن حسین، كمال الدین و تمام النعمة، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.
_ طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
_ طبرسی، احمــد بن علی، إعلام الورى بأعلام الهدی، تهران: اسلامیه، بی‌تا.
_ ، الاحتجاج، قم، كتاب‌فروش، 1386ق.
_ طبری آملی، عمادالدین، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف اشرف، بی‌نا، بی‌تا.
_ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
_ عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر، 1365ش.
_ فرهمند، زینب، «آسیب‌شناسی تربیت دینی»، مجموعه مقالات همایش تربیت دینی در جامعه اسلامی، 1388ش.
_ فقیهی،علی‌نقی؛ باقر غباری‌بناب؛ سید جعفر حسینی، «مفهوم هویت در منظر دین؛ جوان و هویت» چکیده مقالات برگزیده چهارمین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، 1383ش.
_ کریمی، عبدالعظیم، روان‌شناسی رشد مراحل شکل‌گیری اخلاق در کودکان با تأکید بر رویکردهای تحولی، بی‌جا، انتشارات عابد، 1385ش.
_ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
_ گنجی، حسین، آماده‌باش یاران امام زمان(عج)، قم، طوبای محبت،1386ش.
_ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
_ مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، قم، انتشارات صدرا، 1388ش.
_، مجموعه آثار، ج22، قم، انتشارات صدرا، بی‌تا.
_ معتزلی، ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1387ق.
_ معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران، نشر زرین، 1386ش.
_ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران، مکتبة الصدوق، 1397ق.
_ هارتلی بروئر، الیزابت، انتظار چیست، منتظر کیست؟ قم، واحد پژوهش انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1388ش.
_ ، ایجاد انگیزه در کودکان، ترجمه: احمد ناهیدی، تهران، جوانه رشد، 1390ش.
_ Abar B., Carter K.L., Winsler A., The effects of maternal parenting style and religious commitment on self-regulation, academic achievement, and risk behavior among African-American parochial college students, Journal of Adolescence, 32 : 259-273, 2009.
_ Aquino,K., Reed,.A, The Self-Importance of Moral Identity, Journal of Personality and Social Psychology, 83(6): 1423–1440, 2002.
_ Hart, D., Atkins R., Family influence on the formation of moral identity in adolescence, Journal of Moral education, 28, (3):86- 375, 1999.
_ Hart, D., Yates, M., Identity and self in adolescence, in annals of child development: R.Vasta (Ed), London: Jessica Kingsley, 1997.
_ Lapsley, D. K, Moral Psychology, p: Westview Press, A division of harper collins publishers, Inc, 1996.
_ Lapsley, D. K., Narvaez, D., Handbook of Child Psychology: Vol. 4. Child psychology in practice. New York: Wiley, 2006.
_ Matsuba M. K., Theresa M., Hart D., A model of moral identity applications for education, Advances in Child Development and Behavior, vol. 40, Pages 181-207, 2011.
_ Power F.C, Moral education: A hand book, Volumes 1&2, London: Praeger, 2008.
_ Stets ,J. E., Carter, M. J., The Moral Identity: A Principle Level Identity, New York: Palgrave Macmillan.
_ Thomas, R.M. Moral development theories- secular and religious, p: cm(contribution to the study of educatiom), 1997.