سبک اخلاق اجتماعی مهدی‌یاوران؛ برگرفته از آیات و روایات

علی‌نقی فقیهی
سمیه دریساوی
حسن نجفی

چکیده
هدف این نوشتار، بررسی سبک اخلاقی مهدی‌یاوران در روابط با دیگران با استفاده از آیات و روایات است. روش پژوهش، توصیفی _ تحلیلی است و به منظور گردآوری داده‌های لازم برای نیل به اهداف پژوهش، منابع حدیثی موجود و مرتبط با موضوع پژوهش با استفاده از فرم‌های فیش‌برداری از منابع، جمع‌آوری شده‌اند و با شیوه‌های کیفی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند. نتایج پژوهش، بیان‌گر آن است که برای ظهور حضرت حجت(عج) نیاز به فراهم آوردن مقدماتی است که باید توسط مهدی‌یاوران در چارچوب سبک اخلاقی (فراخوانی، آموزشی، عاطفی و رفتاری) تحقق پذیرد.
واژگان کلیدی
سبک اخلاقی، مهدی‌یاوران، روابط اجتماعی.
مقدمه
زندگی انسان ضرورتاً اجتماعی است و به تعبیرامام صادق(ع) مردم به هم نیازمندند و زندگی هیچ کس بی‌نیاز از دیگری نیست و باید به همدیگر کمک کنند (حر عاملی، 1409: ج‏12: 7). اما این که این نیازمندی به هم و کمک به یکدیگر بر چه سبک اخلاقی استوار شود که زندگی آدمی زندگی انسانی باشد و اهداف آفرینش در این زندگی تحقق یابد، نیاز به ضوابط اخلاقی است. اهمیت این ضوابط اخلاقی آن‌قدر زیاد است که می‌تواند روابط حسنه جامعه بشری را با یکدیگرارتقا ببخشد و زمینه ظهور عدالت و حاکمیت ارزش‌ها را در سطح جهانی فراهم سازد. روشن است که حاکمیت ارزش‌ها در سطح جهانی نیاز به پرورش افرادی دارد که سبک اخلاقی آن‌ها مظهر اخلاق انسان کامل باشد. بررسی سبک اخلاق اجتماعی یاران حضرت مهدی(عج) بر اساس توصیف آیات و روایات، هدف اصلی این مقاله است.
سبک اخلاق اجتماعی مهدی‌یاوران
اخلاق اجتماعی و جامعه مطلوب اخلاقی، بزرگ‌ترین سرمایه معنوی و عاملی جهت رسیدن به سعادت و کمال واقعی برای همه جهانیان است. موفقیت انسان‌ها بیشتر مرهون اخلاق ستوده آن‌هاست؛ زیرا آنان در پرتو اخلاق شایسته و گسترش آن می‌توانند از حسن روابط اجتماعی برخوردار گردند و جامعه‌ای مطلوب در عرصه اخلاق همراه با رفاه و آسایش واقعی ایجاد نمایند. در سایه سار اخلاق اجتماعی و جامعه اخلاقی ایده‌آل، آیین درست زندگی و راه و رسم حیات سعادت آفرین فراروی بشریت قرار می‌گیرد و خوشبختی دائمی را برای آدمی و پاکیزگی و شایستگی حقیقی را برای کل اعضای جامعه اسلامی به ارمغان می‌آورد (سلطانی رنانی، 1387: 34). اخلاق اجتماعی عبارت است از کلیه رفتارهای اختیاری فرد در مقابل دیگران. چه همسر، پدر و مادر و فرزندان و یا فامیل‌ها و اقربای شخص و یا غیر خویشان و اقرباء باشند. چه این رفتار به عنوان رفتار خاص شخص باشد و یا رفتار گروهیِ فرد(مانند رفتارهای اعضای یک حزب و یا گروه خاص در مقابل اشخاص و یا گروه‌های دیگر مانند رفتارهای سیاسی یا حرفه‌ای شخص در مقابل گروه‌ها و یا افراد دیگر)، به چنین رفتاری که قابلیت ارزش‌گذاری داشته باشد رفتار اجتماعی گفته می‌شود، که در مقابل رفتارهای فردی قرار می‌گیرد (پورکیانی و ابراهیم‌خانی، 1391: 9). سبک اخلاق اجتماعی مهدی‌یاوران در چهار محور زیر قابل تبیین است:
الف) سبک اخلاقی فراخوانی
از آن‌جا که مهدی‌یاوران به حقانیت امام عصر به عنوان حجت خدا و انسان کامل باور و اعتقاد راسخ دارند و وی را حق می‌دانند، مردم را بسوی او دعوت می‌کنند تا با فراخواندن دیگر انسان‌ها به اصلاح جامعه و صبر و مقاومت در زمان غیبت امام عصر(عج) زمینه را برای ظهور حضرتش فراهم نمایند.
1. دعوت به دین اسلام و کتاب خداوند
از اموری که مهدی‌یاوران، مردم را به آن می‌خوانند، فهم درست دین اسلام و توجه به هدایت‌های قرآن کریم است؛ زیرا برقراری عدالت و حاکمیت ارزش‌ها در جهان بدون آن میسر نیست. پیامبر اکرم(ص) فرمود:
قائم که عدالت گستر در جهان است از فرزندان من است. شیوه و سنت او سنت من است؛ مردم را بر اساس دین و شریعت من بر پای می‌دارد، و آن‌ها را به کتاب خداوند عزیز و جلیل دعوت می‌کند. (صدوق، 1395: ج1، 411)
یاران حضرت مهدی(عج) نیز به پیروی از امام خود دیگران را در پنهان و آشکار، به دین الهی که بر‌ترین و آخرین دین نزد خداوند است، دعوت می‌کنند (طبرسی، 1403: ج2، 318). امام هادی(ع) فرمود:اگر نبودند کسانی از علما که بعد از غیبت قائم شما به او دعوت کنند و بر او دلالت نمایند، از دین او با دلایل خداوند دفاع کنند، و بندگان ضعیف خداوند را از دام‌های ابلیس و سرکشان او رها سازند، و از شبکه‌های ناصبیان خلاص نمایند، [اگر اینان نبودند] هیچ کس نمی‌ماند مگر این که از دین خدا بر می‌گشت، ولی اینان هستند که زمام دل‌های شیعیان ضعیف را به دست می‌گیرند، همچنان که
ناخدای کشتی سکّان آن را در دست دارد، آنان برترین کسان نزد خدای _ عزّوجلّ _ هستند. (همو: ج1، 18)
2. دعوت به امام(ع) و اخلاق وی
دعوت به امام(ع) و اخلاق حسنه آن حضرت از مهم‌ترین طاعات و واجب‌ترین عبادات است؛ زیرا بهترین خلایق پس از ائمه(علیهم السلام) کسی است که آنان را دوست بدارد و مردم را به ایشان دعوت کند (موسوی اصفهانی، 1380: ج2، 388). چنان که در روایت آمده:
و همانا عالِمی که به مردم، معارف دینشان را بیاموزد و آنان را از هفتاد هزار عابد بهتر است. (حرانی، 1404: 294)
امام حسن عسکری(ع)، در ذیل تفسیر آیه 83 سوره بقره که خداوند تعالی در آن می‌فرماید به یتیمان احسان کنید ، می‌فرماید:
و سخت‌تر از این یتیمی، حال آن یتیم است که امامش از او غایب است، نتواند به حضور او برسد و نداند حکم او در آن‌چه از شرایع و احکام دینش دچار می‌گردد چیست، توجه کنید هر آن‌که از شیعیان ما علوم ما را بداند، و کسی که نسبت به شریعت ما جاهل، و از دیدن ما محروم مانده است را هدایت نماید، یتیمی بر دامان نشانیده است، آگاه باشید که هر کس او را هدایت و ارشاد کند و شریعت ما را به او بیاموزد، در رفیق اعلی [منزلگاه مخصوص بهشت] با ما خواهد بود، این را پدرم از پدرانش از رسول خدا(ص) برایم حدیث گفت. (امام عسکری، 1409: 339)
می‌توان از آیه 125 سوره نحل شیوه‌های چهارگانه مطلوب دعوت کردن به امام (دعوت کردن با کمک گرفتن از حکمت علمی، دعوت کردن به وسیله حکمت عملی، دعوت کردن به وسیله موعظه نیکو و دعوت کردن به وسیله مناظره به نیکوترین وجه) را استخراج نمود.
3. دعوت به اصلاح جامعه
یکی از وظایف مهم مهدی‌یاوران، در دوران غیبت کبرا، داشتن روحیه اصلاح‌گری در سطح جامعه است. هر فردی باید در برابر آحاد جامعه اسلامی احساس مسؤولیت کرده، در راه اصلاح و ساختن افراد تلاش نماید، تا جامعه و افراد آن آماده پذیرش حکومت جهانی حضرت مهدی شوند. مهدی‌یاوران نه تنها خود روحیۀ اصلاح‌گری دارند بلکه دیگران را نیز به این امر دعوت می‌کنند تا همگی زمینه را برای ظهور حضرتش فراهم کنند. اصلاح جامعه از راه امر به معروف و نهی از منکر تحقق می‌یابد و قانون امر به معروف و نهی از منکر در متن دین اسلام بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. امام باقر(ع) در بیان وظایف شیعیان در دوران غیبت فرمودند: «توانمندان شما باید به ضعیفانتان کمک کنند و اغنیاء شما باید به فقرایتان مهربانی کنند، هر کس باید برادر [دینی]‌اش را نصیحت کند، نصیحتی که به نفع برادرش باشد (طبری، 1383: 113). خداوند متعال می‌فرماید:
شما بهترین امتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند؛ [چه این‌که] امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید. (آل عمران: 110)
امام باقر(ع) فرمود:
بی تردید امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و روشن صالحان است. امر به معروف و نهی از منکر، وظیفه‌ای سترگ و خطیر است که سایر واجبات دینی با آن میسّر می‌شود، راه‌ها امنیّت می‌یابد، درآمدها حلال و مشروع شده، مظالم دفع، زمین آباد می‌گردد، از دشمنان انتقام گرفته می‌شود و امور سامان می‌یابد. (کلینی، 1407: ج5، 56)
4. دعوت به صبر و مقاومت
یکی از مهم‌ترین وظائف شیعیان در دوران غیبت صبر در سختی‌ها و دوری آن حضرت، و استقامت بر دین و مسائل دینی است. شرایط بسیار دشوار عصر غیبت، مستلزم آن است که هر شیعۀ منتظری، در برابر مشکلات و گرفتاری‌ها بایستد و از موجودیّت و هویّت خویش دفاع کند و صبرش، مغلوب حوادث نشود. امام رضا(ع) در رابطه با همراهی و ملازمت صبر و انتظار فرج فرموده‌اند:
ماأحسن الصَّبر و انتظار الفرج؛ (مجلسی، 1403: ج52، 110)
چقدر نیکوست صبر و انتظار فرج.
نتیجۀ صبر در انتظار، پیروزی است. امام کاظم(ع) در این زمینه می‌فرمایند:
هر کس صبر کند و انتظار کشد، به فرج و پیروزی می‌رسد و انتظار فرج بخشی از فرج است. (موسوی اصفهانی، 1380: ج2، 411)
این مسئله چنان حیاتی است که صابران دورۀ انتظار، از گروندگان به غیب، بلکه از مفلحان و رستگاران شمرده شده‌اند. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند:
خوشا به حال صبر کنندگان در دوران غیبت مهدی(عج) آن‌ها همان کسانی هستند که خداوند وصف ایشان را در کتاب خود آورده است، آن جا که می‌گوید: کسانی هستند که به غیب ایمان آورده‌اند و همچنین آنان حزب الله هستند، آگاه باشید حزب خداوند همان رستگارانند. (مجلسی، 1403: ج52، 143)
امام باقر(ع) در تفسیر این آیه شریفه: (یا أَیُّهَا الَّذَینَ آمَنُوا اصبِرُوا وَصابِرُوا وَرابطوا) (آل‌عمران: 200) به یزید بن معاویه عجلی فرمود:
«اِصبِروا»، یعنی صبر کنید بر ادای واجبات. «وَصابِروا» یعنی شکیبا باشید بر اذیّت دشمنان. «وَرابطوُا»، یعنی رابطه ناگسستنی داشته باشید با امام خود مهدی منتظر(عج). (نعمانی، 1376: 26 و 199)
حضرت رضا(ع) از پیغمبر(ص) فرمود:‏
قسم به آن کس که مرا به پیغمبری مبعوث کرده است برای بشارت، که قائم(عج) از اولاد من غیبت خواهد کرد به عهدی که از من برای او معهود است و آن قدر طولانی شود که بسیاری از مردم بگویند خدا را حاجتی به آل محمد(علیهم السلام) نیست وعده دیگر در ولادت او شک کنند. آگاه باشید هر کس زمان غیبت او را درک کند باید متمسک شود به دین و راه نفوذ شیطان را در خویش ببندد تا او را تشکیک نکند و او را از ملت من و از دین بیرون ننماید. شیطان چنان است که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد. خداوند شیاطین را اولیاء کسانی قرار داده که واقعا، ایمان نیاورند و تصدیق نکنند. (صدوق، 1395: ج1، 51)
حضرت جواد(ع) از امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «قائم ما را غیبتی خواهد بود تا این‌که فرمود:
پس هر کس ثابت بماند بر دین خود و قساوت پیدا نکند به سبب طول مدت غیبت امامش، پس او روز قیامت در درجه من، با من خواهد بود. (همو: ج1، 303)
حضرت سیدالشهداء(ع) فرمود:
او را غیبتی است که عده‌ای در مدت غیبت او از دین برگردند و مرتد شوند و عده دیگر ثابت بمانند، پس ایشان اذیت و آزار شوند و به ایشان گفته شود: پس چه وقت است این وعده‌ای که به شما داده شده اگر شما صادق و راستگو هستید، آگاه باشید که صبر کننده در غیبت او بر اذیت و تکذیب به منزله مجاهده کنده با شمشیر است در پیش روی پیغمبر(ص). (همو: ج1، 317)
پیغمبراکرم(ص) در خطبه روز غدیر فرمود:
سوره والعصر درباره علی نازل شد، تفسیر این سخن آن است که سوگند به پروردگار (عصر) قیامت که دشمنان آل محمد، (مگر کسانی که ایمان آورند) به ولایت ایشان (و کارهای خوب انجام دادند) به همدردی کردن با برادرانشان (و یکدیگر را به صبر سفارش دادند) در زمان غیبت غائبشان... . (ابن‌طاوس، 1409: ج1، 457)
منظور از سفارش یکدیگر به صبر آن است که مؤمن به فرزندان و نوادگان و خاندان و عیال، و عشیره و برادران دینی، و دوستان خویش و سایر مؤمنین سفارش و امر کند به ایمان به حضرت قائم(عج) و صبر کردن در زمان غیبت آن حضرت بر طولانی شدن زمان غیبت و بر آن‌چه از فتنه‌ها و بلاها و محنت‌ها و اذیت‌ها به ایشان می‌رسد، و آن‌چه از آزار دشمنان و جفای دوستان و غیر این‌ها... می‌بینند، به این که خوبی‌های صبر را برای شان بازگوید، و این که در پی صبر ظَفَر و گشایش خواهد بود، تا بر اثر طولانی شدن غیبت ناامید نشوند، و چون دشمنان خود را در آسایش و راحتی و رفاه و نعمت ببینند، بدانند که آن را امامان راستگو خبر داده‌اند، همان طور که راستگویی آنان در خبر به اطلاع اهل ایمان و چیرگی دشمنان برایشان آشکار گشت. و باید بدانند که هر کس صبر کند و انتظار کشد، به فَرَج و پیروزی نایل گردد، یا به فَرَج بزرگ یا به مراتب پایین تری از اقسام فرج، بلکه خود انتظار از اقسام فرج است (موسوی اصفهانی، 1380: ج2، 418).
ب) سبک اخلاقی آموزشی
مهدی‌یاوران تلاش می‌کنند دیگران را آگاه کنند تا در زمان غیبت که طولانی مدت است، امامشان را بشناسند و در راه وی گام نهند تا توسط دشمنان گمراه، به بیراهه نروند.
1. بصیرت‌دهی، روشن‌گری و هدایت
عصر غیبت، عصر بصیرت یابی و بصیرت دهی است. مهدی‌یاوران خود نه تنها به دنبال بصیرت یابی هستند (شریف رضی، 1414: خطبه150). بلکه در پی آنند که دیگران را نیز بصیرت دهند تا گرفتار گمراهی‌های شیطان صفتان نشوند. ایشان با یاد نمودن فضایل و مناقب آن حضرت و شناساندن آن‌ها به دیگران، این کار را انجام می‌دهند. دلیل لزوم این کار، تمام اخبار و روایاتی است که در مورد تشویق و ترغیبِ یادآوری فضایل ائمه معصومین(علیهم السلام) وارد شده است، از جمله امام صادق(ع) فرمود:
همانا وظیفه جمعی از فرشتگان آسمان این است که نگاه می‌کنند بر یک و دو و سه نفری، در حالی که آنان درباره فضیلت آل محمد(علیهم السلام) به گفتگو نشسته‌اند، پس فرشته‌ای به فرشتگان دیگر می‌گوید: آیا نمی‌بینید اینان را با همه کمی تعدادشان و بسیاری دشمنانشان فضائل آل محمد(علیهم السلام) را بیان می‌کنند! آن گاه گروه دیگری از فرشتگان می‌گویند: این فضل خداوند است که به هر کس بخواهد می‌دهد و خداوند دارای فضل عظیم است. (کلینی، 1407: ج8، 334)
از امام موسی بن جعفر(ع) آمده که فرمود:
هیچ چیز بر ابلیس و لشکریانش دشوارتر نیست از این که برادران ایمانی با یکدیگر دیدار کنند و همانا دو مؤمن با یکدیگر دیدار می‌نمایند که به یاد خدا باشند، آن گاه فضایل ما را یادآوری کنند، در این حال گوشت سالمی بر صورت ابلیس باقی نمی‌ماند، تا جایی که روح پلیدش به التماس می‌افتد از فرط آن‌که درد می‌کشد، پس فرشتگان آسمان و گنجوران بهشت متوجه می‌شوند و او را لعنت می‌کنند، تا این که هیچ فرشته مقرّبی باقی نماند، مگر این که بر او لعنت فرستد، که زبون و با حسرت و مردود می‌افتد. (همو: ج2، 188)
حضرت سجّاد(ع) فرمود:
و امّا حق کسی که نسبت به تو نیکی و احسانی نموده، آن است که او را سپاس بگذاری و کار خوبش را یادآور شوی و با سخن نیک او را در میان مردم معرفی کنی و دعای خالصانه بین خود و خدای خود در حق اوبنمایی، پس اگر این کار را کردی، تشکر از او را پنهانی و آشکارا به جای آورده باشی و اگر روزی توانستی عملاً کار نیکش را با نیکی تلافی کنی، این کار را انجام دِه. (طبرسی، 1412: 422)
باید همّت کرد، باید دیگران را با امام(ع) آشنا کرد، باید یاور پروراند، باید این حجاب غیبت را که چهرۀ جهان افروز آخرین خورشید آسمان امامت و عصمت را پوشانده است، با آگاه‌سازی مردم و افزایش انگیزش ایمان و تعهد در آنان برطرف ساخت (موسوی اصفهانی، 1380: ج2، 251)؛ زیرا خود فرمود:
آن‌چه ما را از آنان پوشیده داشته است، چیزی نیست جز اخباری که از کارهای ناپسند و نکوهیده آنان به ما می‌رسد. (طبرسی، 1403: ج2، 499)
بزرگ‌ترین افتخار برای عالمان شیعه این است که عهده دار نقش امام زمان(عج) می‌شوند؛ یعنی ایشان در زمان غیبت، وظیفه‌ای را انجام می‌دهند که اگر مولایشان حضور می‌داشت، آن را انجام می‌داد؛ البته در شعاعی کوتاه و ظرفی محدود. کار، همان کار، یعنی روشن‌گری و هدایت خلق خداست. امام هادی(ع) دربارۀ جایگاه والای عالمان متعهد در عصر غیبتِ امام زمان(عج) می‌فرماید:
اگر نبودند عالمانی که پس از غیبتِ قائم شما، مردم را به سوی حضرت، دعوت و راهنمایی، و با برهان‌های الاهی از دین او دفاع کنند و بندگان ضعیف خدا را از دام ابلیس و سرکشان و نواصب برهانند، هیچ کس باقی نمی‌ماند، مگر آن‌که از دین خدا خارج می‌شد، ولی این عالمان، همان گونه که ناخدای کشتی، سکان کشتی را به دست می‌گیرد، زمام دل‌های شیعیان ضعیف ما را به دست می‌گیرند: همانا ایشان برترین افراد نزد خداوند عزّوجل هستند. (همو: ج1، 18)
ج) سبک اخلاقی عاطفی
سبک اخلاقی عاطفی شامل آن دسته از صفات اخلاقی می‌گردد که به احساسات و عواطف نظیر علایق، نگرش‌ها، ارج نهادن و غیره مربوط می‌شود. این سبک بستری را فراهم می‌کند تا فرد با فهم آن ارزشمندی خود را درک و به مرور توانمندی‌های عاطفی مطلوبش در گرایش به خوبی‌ها به فعلیت برسد. در ادامه به چهار نوع سبک اخلاقی عاطفی تشریح می‌گردد.
1. هم‌دلی و اتحاد در وفای به عهد
از دیگر اقداماتی که مهدی‌یاوران در زمان غیبت باید انجام دهند این است که بر محور فرامین الهی و تعهّدهایی که در مقابل امامان خویش دارند، هم‌دل و متّحد باشند؛ چرا که هم‌دلی هم موفقیّت دنیوی آن‌ها را در پی دارد، و هم زمینه تعجیل فرج و ظهور عدالت گستر جهان را فراهم می‌سازد. آن حضرت دلسوزانه اظهار می‌دارد:
اگر شیعیان ما _ که خدای آنان را بر انجام طاعت خویش موفّق بدارد _ در راه ایفای پیمانی که بر دوش دارند، هم‌دل می‌شدند، میمنت دیدار ما از ایشان به تأخیر نمی‌افتاد. (طبرسی، 1403: ج2، 499)
در این توقیع، به صراحت آمده است که اگر شیعیان در وفای به عهدی که بر عهده دارند، با یکدیگر هم‌دل می‌شدند، ظهور آن حضرت به تأخیر نمی‌افتاد. بنابراین، عملکرد مردم در تحقق ظهور تأثیرگذار است. همچنین عبارت «علی اجتماع من القلوب» احتمال ناظر بودن این توقیع شریف به بحث ملاقات را نفی می‌کند؛ زیرا اگر این توقیع، به بحث ملاقات و بیان ضابطه‌ای برای تشرف به محضر مبارک آن حضرت در عصر غیبت ناظر بود، وجهی برای تأکید بر اجتماع قلوب نبود؛ چون عنصر اجتماع قلوب طبیعتاً برای امری موردنیاز است که به شکل جمعی می‌خواهد تحقق یابد، در حالی که تشرف به محضر مبارک امام، امری کاملاً فردی به شمار می‌رود و مشروط بودن تحقق این امر فردی به اجتماع قلوب، فاقد توجیه منطقی است (آیتی، 1390).
2. تولی و تبری
از اقدامات منتظران دوستی با اهلبیت و دشمنی با دشمنان ایشان است. امام زین‌العابدین(ع) فرمود:
خوشا به حال شیعیان ما که در زمان غیبت قائم ما به ریسمان محبت چنگ زنندگانند و بر دوستی ما استوار هستند واز دشمنا ن ما تبری می‌جویند اینان از ما هستند و ما ازآن‌ها هستیم مارا به عنوان پیشوا برگزیده‌اند و ما هم آن‌ها را در زمره پیروان خود محبوب می‌داریم خوش به حال شان که قسم به خدا تا این‌ها در درجات عالیه در رستاخیز با ماهستند. (مجلسی، 1403: ج51، 72)
پیغمبراکرم(ص) فرمود:
خوشا به حال کسی که «قائم اهل بیتِ» مرا درک کند در حالی که در زمان غیبتش و قبل از قیامش اقتدای به او نموده، و دوست بدارد دوستانش را و دشمنی کند با دشمنانش. (صدوق، 1395: ج1، 286)
یاوران مهدی(عج) با وجود قدرت فوق العاده خود، که طبق روایات هر یک نیرویی برابر چهل مرد دارند، قهرمانانی، فروتن، خود ساخته و برخوردار از ارزش‌های اخلاقی و انسانی‌اند و هرگز مغرور قدرت جسمانی و موقعیت اجتماعی و سیاسی خود نمی‌شوند و در مقابل مؤمنان سرتعظیم فرود می‌آورند ولی در مقابل کافران مشرکان و کج‌اندیشان سرفراز، سرسخت و خشن هستند (مائده: 54).
3. خیرخواهی مؤمنان
منتظر واقعی خود را در غم و شادی دیگران شریک می‌داند؛ یعنی آن چه را برای خود می‌خواهد، برای دیگران نیز خواهان است و آن چه را برای خود آرزو می‌کند، برای دیگران نیز آرزومند است. در این حال، اگر موفقیت و کمالی نصیب دیگران شود، لذت می‌برد و این، اوج خیرخواهی است. مسلمانان عضو خانوادۀ بزرگ اسلامی‌اند و باید در غم و شادی یکدیگر شریک باشند. حضرت صادق(ع) فرمود:
بر مؤمن واجب است که در حضور و غیاب، خیرخواه مؤمن باشد. (کلینی، 1407: ج2، 208)
و نیز آن حضرت(ع) از رسول خدا(ص) فرمودند:
عظیم‌ترین مردم از لحاظ منزلت نزد خداوند در روز قیامت کسی است که برای نصیحت و خیرخواهی آفریدگان در زمین بیشتر تلاش نماید. (همو: ج2، 208)
نصیحت یا خیرخواهی عمل یا سخنی است که به منظور خیر رسانیدن به منصوح (کسی که خیر او خواسته شده) انجام گیرد (مجلسی، 1403: ج1، 146). سپس مجلسی فرموده:
منظور از نصیحت و خیرخواهی مؤمن برای مؤمن، ارشاد و راهنمایی او به مصالح دین و دنیایش است، و آموختن به او، در صورتی که جاهل باشد و آگاه ساختن او، در صورتی که غافل باشد، و دفاع از او و آبرویش در صورتی که ضعیف باشد، و احترام او در کوچکی و بزرگی‌اش، و ترک حسد و فریب دادنش، و دفع ضرر از او و جلب منفعت به سوی او، و هرگاه نصیحتش را نپذیرد آن قدر با او مدارا کند تا قبول نصیحت نماید، و اگر مربوط به امر دین باشد، از راه امر به معروف و نهی از منکر وارد شود.
وی گفته:
و می‌توان خیرخواهی برای رسول و امامان(علیهم السلام) را نیز از همین قبیل بدانیم؛ زیرا ایشان افضل مؤمنان هستند. (همو: ج4، 325)
دعای خیر برای مؤمن از مصادیق بارز نصیحت و خیرخواهی است، چه در حضور و چه در غیاب او، که به وسیله دعا ناراحتی‌ها برطرف می‌شود و منفعت جلب می‌گردد، و دعا گرامیداشت و احسان نسبت به کسی است که برای او دعا شده است. درخواست تعجیل فرج و ظهور برای مولایمان صاحب الزمان(عج) اخلاص و خیرخواهی برای بهترین مؤمنین و نیز برای همه آن‌هاست (موسوی اصفهانی، 1380: ج1، 619).
4. محبوب نمودن حضرت(ع) در میان مردم
یاد نمودن فضایل و مناقب آن حضرت و دلیل بر استحباب این کار، تمام اخبار و روایاتی است که در مورد تشویق و ترغیبِ یادآوری فضایل ائمه معصومین(علیهم السلام) وارد شده است. امام صادق(ع) می‎فرماید:
خداوند رحمت کند بنده‎ای را که ما را نزد مردم محبوب نماید و ما را در معرض دشمنی و کینه توزی آنان قرار ندهد. همانا بخدا سوگند اگر سخنان زیبای ما را برای مردم روایت می‎کردند به سبب آن عزیزتر می‎شدند و هیچ‌کس نمی‎توانست بر آنان وصله‎ای بچسباند ولی یکی از آنان کلمه‎ای را می‎شنود پس ده کلمه از پیش خود بر آن می‎افزاید. (کلینی، 1407: ج8، 229)
امام صادق(ع) در روایتی دیگر در این باره چنین می‎فرماید:
خداوند رحمت کند، بنده‎ای را که مودّت مردم را به سوی ما کشاند و به آن‌چه می‎شناسد با آنان سخن گوید و آن‌چه را منکرند واگذارد. (طوسی، 1414: 86)
د) سبک اخلاقی رفتاری
مهدی‌یاوران در سبک اخلاقی در پی آن هستند که با رفتار و اعمال خود، دیگران را برای ظهور آماده کنند. در ادامه هفت سبک که در آیات و روایات بر آن‌ها توجه شده است توضیح داده می‌شود.
1. پیروی از نائبان امام زمان(عج)
در دوره غیبت کبرا، فقهای جامع الشرایط به نصب امام زمان(عج) مسؤولیت نمایندگی عام امام(ع) را در استمرار حرکت حیات بخش امامت و پاسداری از احکام و مقررات اسلامی برعهده دارند. بر این اساس، مهدی‌یاوران در عصر غیبت، از رهنمودهای فقهای عادل پیروی می‌کنند. چرا که فقها به دلیل آشنایی با شیوه‌های صحیح استنباط احکام از منابع اصیل دینی، قادرند تا به پرسش‌های مختلف مردم در زمینه مسائل دینی پاسخ دهند. امام صادق(ع) در اشاره به چنین امر مهمی فرمودند: «فقها از سوی ما منصوب شده‌اند تا به سؤالات شما پاسخ دهند و شما نیز مؤظف هستید در شرایطی که به ما دسترسی ندارید به آن‌ها مراجعه کنید و بر اساس نظر آنان در چهارچوب احکام الهی عمل کنید و هرگز حکم آن‌ها را که براساس موازین شرعی ارائه می‌شود، رد ننمایید. چون رد نظر آنان، به منزله رد حکم و نظر ماست و رد نظر ما، به منزله رد نظر و حکم خداوند است(کلینی، 1407: ج1، 54).
در همین باره زمانی که از حضرت مهدی(عج) سؤال کردند که در دوران غیبت کبرا که به شما دسترسی نداریم جواب احکام و مسائلی را که با آن‌ها مواجه می‌شویم چگونه به دست آوریم؟ آن حضرت در پاسخ فرمودند:
در پیشامدها و حوادثی که رخ می‌دهد به آشنایان با احادیث ما (یعنی مجتهدان جامع الشرایط که متخصصان متون دینی و احادیث اهل بیت(علیهم السلام) هستند) مراجعه کنید و آن‌ها حجت من برای شما و من حجت خدا بر آنان هستم. (صدوق، 1395: ج2، 484)
2. حمایت ازیاران مهدی و مقابله با فتنه‌گران
ایجاد جامعۀ منتظر و فراهم‌سازی زمینه اسلام دینی است که همۀ ابعاد فردی و اجتماعی انسان را مورد توجه قرار داده است. احکام و ضوابط متعدد و متنوع شرع مقدس اسلام، که هدفی جز هدایت بندگان ندارد، در ایام غیبت کبرا نیز تعطیل نمی‌ماند و باید به نحو شایسته و متناسب با نیازهای جامعه، تبیین و اجرا گردد. در حقیقت، استقرار فرهنگ و ضوابط اسلامی و تبعیت از آن در جوامعی که خود را منتظر قیام جهانی مهدی(عج) می‌داند امری ضروری و متناسب با اصل «انتظار» است. این آماده باش عمومی، در سطح اجتماعی و حتی در حدّ تدارک نظامی فردی، مورد توجه قرار گرفته است. امام صادق(ع) می‌فرمایند:
هریک از شما باید خود را برای قیام قائم مهیّا سازد، اگرچه به داشتن یک نیزه. (نعمانی، 1376: 320)
در سطح اجتماعی قرآن کریم به نحوۀ آمادگی مسلمانان در مقابل دشمنان اشاره کرده است، که از جمله وظایف حکومت اسلامی در زمان غیبت نیز به شمار می‌رود: برای ستیز با کافران و بدخواهان آن چه توانستید از هرگونه نیرو فراهم آوردید و نیز از مرکبان زین بسته و آماده، تا دشمن خدا و دشمنتان و دیگران را _ که شما نمی‌شناسید و خدا به آن‌ها داناست_ به هراس افکنید. و بدانید آن‌چه در راه خدا بدهید، بی‌کم و کاست به شما پرداخت می‌شود و ستمی نخواهید دید (انفال: 60) در همین راستا، مبارزه با ستم و مقابله با حاکمان ستمگر نه تنها به عنوان یک حقّ طبیعی برای مردم، بلکه به عنوان یک ضرورت دینی، و به ویژه الزام حیاتی برای دوران غیبت، از اهمّ زمینه‌های حفظ جامعۀ اسلامی از کژی و ناراستی و رویکرد مستمر آن به نیکی و صواب است. با آغاز دوران غیبت کبرا، رهبری جامعۀ مسلمانان، با عنایت حضرت ولیّ عصر(عج) و طبق اشاراه ایشان (برای کسب رهنمودهای اسلامی و مراقبت از حدود شرعی) بر عهدۀ کسانی قرار می‌گیرد که راویان حدیثند و حجّت آن حضرت درمیان مردم هستند (صدوق، 1395: ج2، 484) ایجاد رغبت اجتماعی به سوی تعجیل، از دیگر الزامات انتظار زمینه‌ساز است. تا زمانی که مردم، مسئلۀ ظهور را اولویت اساسی خود تلقی نکنند و به این مسئله بی‌اعتنا باشند، این رغبت اجتماعی به امر ظهور تحقق نمی‌یابد. لازمۀ این دغدغه، انس با حضرت، دعا برای تعجیل ظهور و تلاش و اقدامات تمهید‌ساز از جمله برگزاری مراسم جشن اعیاد مذهبی، برپایی جشن و چراغانی و شادمانی به مناسبت عید نیمه شعبان، عید عدالت و آزادی و عزت و کرامت انسانی و تکریم اماکن منسوب به حضرت نظیر مسجد مقدس جمکران و استفادۀ معنوی _ فرهنگی از این اماکن مقدس، است. جهت‌گیری صحیح و استفادۀ بهینه از این فرصت‌ها، برای تقویت ارتباط مردم با امام زمان(عج) بسیار اهمیت دارد که این مسئولیت، بیشتر متوجه متولیان امور فرهنگی و علمای دین است(صمدی، 1388). همچنین پرهیز کردن و دوری جستن از مجالس بیگانگان و گمراهان، آن‌ها که یاد امام(ع) را به مسخره می‌گیرند یا آن حضرت را به بدی یاد می‌کنند، یا بر آن بزرگوار خرده می‌گیرند، یا وجود شریفش را انکار می‌نمایند، یا این که از یادکردن حضرتش روی گردانند، یا مؤمنان منتظر آن جناب را به تمسخر می‌گیرند. خدای _ عزّوجلّ _ فرماید:
و همانا [خداوند] در کتاب بر شما نازل فرمود که هرگاه شنیدید به آیات خداوند کفر ورزیده می‌شود و استهزا می‌گردد پس با آنان [کافران و استهزا کنندگان] ننشینید تا در سخنی دیگر داخل شوند که [اگر با آن‌ها همنشین شوید] شما هم به حقیقت مانند آنان خواهید بود، همانا خداوند همگی منافقان و کافران را در جهنّم خواهد کرد. (نساء: 140)
در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده است که آیات خداوند امامان(علیهم السلام) هستند(قمی، 1367: ج1، 156) از امام صادق(ع) درباره این آیه سؤال شد، فرمود:
منظور آن است که چنان‌که شنیدی کسی حق را انکار می‌دارد و آن را دروغ می‌شمارد، و نسبت به امامان(علیهم السلام) ناروا می‌گوید، از کنارش برخیز و با او همنشینی مکن هر کس که باشد. (کلینی، 1407: ج2، 377)
و نیز فرمود:
هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان دارد در جایی ننشیند که امامی در آن مذمت شود یا مؤمنی اهانت گردد. (همو: ج2، 377)
همچنین فرمود:
هر کس نزد دشنام دهنده اولیای خدا بنشیند، به تحقیق خدای تعالی را معصیت کرده است. (همو: ج2، 379)
3. تربیت و زمینه‌سازی
موضوع آمادگی عمومی و جهانی برای ورود به عصر ظهور، از عوامل تعیین‌کننده در بحث زمینه‌سازی ظهور محسوب می‌شود؛ زیرا مهم‌ترین عامل و بلکه عامل اصلی تأخیر ظهور نیز، فقدان آمادگی جهانی برای پذیرش این اندیشۀ الهی و نجات‌بخش است. در این زمینه، توجه به رسالت جهانی شیعه در ایجاد چنین آمادگی، بسیار اهمیت دارد؛ زیرا تمهید بسترهای چنین آمادگی، مهم‌ترین رسالت جامعۀ منتظر شیعی در عصر غیبت است و این مهم قبل از هر چیز، به آمادگی خود شیعیان و حضور مؤثر آنان در عرصه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بستگی دارد. جامعۀ شیعی به دلیل این‌که رسالت تبیین و ترویج اندیشه انتظار و طرح حکومت جهانی مهدوی را بر عهده دارند، ‌باید خود آماده باشند و این آمادگی، مستلزم حضور فعال و ارتقای توان‌مندی جامعۀ شیعه در عرصه‌های تأثیرگذار فکری، فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی است تا بتوانند در توسعۀ تفکر مهدویت در جهان، به رسالت خود عمل نمایند(صمدی، 1388). امام صادق(ع) می‌فرماید: هنگام که قائم ما قیام کند، خداوند بر توان شنیدن و دیدن شیعیان ما به‌گونه‌ای می‌افزاید که بین آنان و امامشان، واسطه و پیام‌رسانی نیست؛ حضرت قائم با آنان گفت‌وگو می‌کند و آنان به امامشان می‌نگرند، در حالی‌که او در مقر خود حضور دارد (کلینی، 1407: ج8، 241). این روایت، بر دست‌یابی شیعه به امکانات فوق‌العاده شنیداری و دیداری، در عصر ظهور دلالت دارد. اما نکتۀ جالب این است که از ارتباط تنگاتنگ و گفت‌وگو و تصمیم‌گیری امام زمان با شیعیان سخن می‌گوید، نه کسانی دیگر و این از تقرب منزلت شیعیان و نقش جدی آنان در فرایند شکل‌گیری حکومت مهدوی حکایت می‌کند؛ زیرا بار مسئولیت تحقق این حکومت نیز بیشتر بر عهده شیعیان و زمینه‌سازان ظهور است. از این نظر، شیعه در زمینه‌سازی ظهور، دارای رسالتی جهانی است؛ چون شیعه داعیه تفکری را دارد که در پی دگرگونی جهان است. بی‌شک انجام دادن این رسالت خطیر، بدون حضور مؤثر شیعه در عرصۀ گفتمان جهانی و تأثیرگذاری جدی بر نگرش‌های عمومی ممکن نخواهد بود. افزون بر آن منتظران راستین وظیفه دارند مراقب حال یکدیگر نیز باشند و علاوه بر اصلاح خویش، در اصلاح دیگران نیز بکوشند؛ زیرا برنامه عظیم و سنگینی که انتظارش را می‌کشند، یک برنامه فردی نیست. برنامه‌ای است که تمام عناصر انقلاب، باید در آن شرکت جویند؛ باید کار به صورت دسته‌جمعی و همگانی باشد، کوشش‌ها و تلاش‌ها هماهنگ گردد و عمق و وسعت این هماهنگی، باید به عظمت همان برنامه انقلاب جهانی باشد که انتظار آن را دارند(مکارم شیرازی، 1374: ج7، 384 - 387) یکی دیگر از کارهایی که مهدی‌یاوران در این دوران انجام می‌دهند پرورش افرادی توان‌مند و نیروهای کلیدی است که به فرموده امام صادق(ع):
اگر آن 313 نفری که توصیف شده تکمیل می‌شد، آن‌چه می‌خواهید، واقع شده بود. (نعمانی، 1376: 203)
در روایتی دیگر از حضرت جواد(ع)، علاوه بر آن 313 نفر نیز از حلقه‌ای که تعداد آن‌ها ده هزار نفر است، یاد شده است.(صدوق، 1395: ج2، 377) در هر حال باید فضایی فراهم شود که بتوان این‌گونه افراد را در جهان کشف و جذب کرد و آن‌ها را پرورش داد. این‌ها پایه‌های اساسی نظام مهدوی و زمینه‌ساز ظهور هستند. یکی از درخواست‌های منتظران واقعی از خداوند متعال این است که: و در آن حکومت و دولت، ما را از کسانی قرارده که مردم را به فرمان‌برداری از تو فرا می‌خوانند (قمی، 1370: دعای افتتاح) با کمی تأمل در مفهوم این دعا درمی‌یابیم که بودن جزء دعوت کنندگان به امام عصر(عج) در دولت ایشان آرزوی هر منتظری است لیکن باید دانست که این امر میسر نمی‌گردد مگر این که از دعوت کنندگان به حضرت، در دوران غیبت ایشان نیز باشد. در واقع منتظران واقعی امام عصر(عج) تنها به آماده کردن خود برای استقبال از ایشان و پیوستن به حضرتش راضی نمی‌شوند، بلکه خود را موظف می‌دانند که این آمادگی را در سایر مؤمنان نیز ایجاد کنند و در حقیقت به تربیت منتظران واقعی می‌پردازند.
از امام صادق(ع) در توضیح آیۀ 32 سورۀ مائده (هر که نفسی را حیات بخشد مثل آن است که همۀ مردم را حیات بخشیده است)، سؤال شد، فرمودند:
هر کس انسانی را از گمراهی به سوی هدایت نجات دهد، گویی که او را زنده نموده. و هر که او را از راه صحیح به گمراهی بکشاند، هر آینه او را کشته است. (کلینی، 1407: ج2، 210)
4. ادای حقوق یکدیگر
تکلیف دیگر منتظر ادای حقوق دیگر مؤمنان است. این حقوق بسیار است و ادای آن‌ها از اوجب واجبات است. از جملۀ حقوق مؤمن قضای حاجات او و اکرام مواسات با اوست که در کتب روایی و اخلاقی از همۀ آن‌ها یاد شده است. در حقیقت شناخت حقوق برادران دینی و ادای آن‌ها، از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی است که باید آن را جزو مهم‌ترین مصادیق فرج برای مؤمن منتظر فرج به شمار آورد. معلی بن خنیس بیان نموده‌اند که: از امام صادق(ع) درباره حق مؤمن پرسیدم، آن حضرت(ع) فرمود: «هفتاد حق است که جز هفت حق از آن‌ها را به تو خبر نمی‌دهم، چونکه بر تو مهربانم و می‌ترسم آن‌ها را متحمّل نشوی، این هفت حق عبارت‌اند ازعرضه این که سیر نشوی در حالی که او گرسنه بماند، و پوشیده نباشی و او برهنه، و این که راهنمایش باشی و [زینت او همچون] پیراهنی که می‌پوشد، و زبان او که به آن سخن می‌گوید، و برای او بخواهی آن‌چه را برای خودت می‌خواهی، و چنان‌که کنیزی داری او را بفرستی تا فرش و بسترش را مرتّب سازد، و در حوائج و نیازهای او شب و روز کوشا باشد، اگر چنین کردی ولایت خود را به ولایت ما، و ولایت ما را به ولایت خدای عزوجل پیوسته‌ای» (کلینی، 1407: ج2، 174).
5. تجهیز و تقویت همدیگر
از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود:
خداوند یار مؤمن است تا وقتی که مؤمن در یاریِ برادر مؤمنش باشد. (کلینی، 1407: ج2، 200)
و از آن حضرت است که فرمود:
هیچ مؤمنی مظلومی را یاری نکند مگر این که بهتر است از روزه یک ماه و اعتکاف آن در مسجد الحرام. و هر مؤمنی برادرش را یاری کند در حالی که قدرت بر یاری‌اش داشته باشد، خداوند او را در دنیا و آخرت یاری نماید. (صدوق، 1406: 147)
امام صادق(ع) می‌فرماید:
آماده کردن و تقویت برادران خود در زمان قیام و ظهور واجب است. (همو، 1402: 36)
امام باقر(ع) در بیان وظایف شیعیان در دوران غیبت فرمودند:
توانمندان شما باید به ضعیفانتان کمک کنند و اغنیاء شما باید به فقرایتان مهربانی کنند، هر کس باید برادر [دینی]‌اش را نصیحت کند، نصیحتی که به نفع برادرش باشد.
(طبری، 1383: 113)
6. امر به معروف و نهی از منکر
یکی از ساز و کارهای مهم در عصر غیبت، برای کاهش ناهنجاری‌ها، امر به معروف و
نهی از منکر است. منتظر واقعی امام زمان(عج) همواره به این فریضه مهم اهمیت می‌دهد و سبب احیای ارزش‌ها و هنجارهای دینی در جامعه می‌شود. امیرالمؤمنین در حکمت 374
نهج البلاغه می‌فرمایند:
همه اعمال نیک و جهاد در راه خدا، برابر امر به معروف و نهی از منکر، همانند قطره‌ای برابر دریاست. (شریف رضی، 1414: حکمت 374)
از این عبارت، اهمیت امر به معروف و نهی از منکر روشن می‌شود که در هیچ زمان تعطیل‌بردار نیست. از تکالیف منتظران در عصر غیبت، امر به معروف و نهی از منکر است؛ چرا که رضایت امام زمان(عج) در انجام معروف و احیای ارزش‌های دینی است. بزرگ‌ترین امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر، در روزگار ظهور، خود مهدی(عج) است؛ پس چگونه ممکن است که جامعه منتظر، خشنودی مهدی را نخواهد، و در این بعد، به مهدی اقتدا نکند، و به او تشبّه نجوید؟ (حکیمی، 1373: 272) پیامبر اکرم در حدیثی، یکی از وظایف منتظران را اقتدا به آن حضرت بیان کرده و فرموده است:
خوشا به حال کسی که قائم خاندان مرا درک کند؛ در حالی که پیش از قیام، از اقتدا کنندگان به او باشد. (صدوق، 1395: ج1، 287)
شاخص مهم این اقتدا، امر به معروف و نهی از منکر است؛ (حکیمی، 1373: 272) بنابراین اقتدا کنندگان حقیقی حضرت، آمران به معروف و ناهیان از منکر هستند که نه خود آلوده به گناه می‌شوند و نه اجازه انتشار گناه و معصیت در جامعه را می‌دهند.
7. اجرای عدل و قسط
این رسالتی است که همواره بر دوش همۀ مؤمنان بوده و هست، امّا در وجود یاران حضرت حجت(عج) ضرورتی کامل می‌یابد. امام باقر(ع) در تفسیر آیۀ41 سوره حج می‌فرماید:
خداوند به وسیلۀ مهدی(عج) و اصحاب او، مشرق‌ها و مغرب‌های زمین را به تصرف درمی‌آورد، دین را آشکار می‌سازد، بدعت‌ها و باطل را از بین می‌برد، همچنان که سفیهان حق را میرانده بودند، تا جایی که اثری از ظلم دیده نشود. آن‌ها امر به معروف و نهی از منکر خواهند نمود و عاقبت کار‌ها به دست خداست. (بحرانی، 1416: ج3، 892)
در عصر قیام، مأموریت شیعیان و یاوران حضرت، پاک‌سازی جهان از فتنۀ ظلم و جور، و اجرای سیاست‌های عدالت‌محور امام(ع) است. حضرت آنان را به شرق و غرب عالم اعزام می‌فرماید تا عدالت و قسط را به اجرا بگذارند. امام علی(ع) می‌فرماید:
امام مهدی(عج) یارانش را به سراسر جهان اعزام می‌کند و با دستور به اجرای عدالت و نیکی، هر یک از آنان بر کشوری در زمین حکومت می‌کنند. (یزدى حایرى، 1422: ج2، 172)
نتیجه‌گیری
اخلاق بنیادی‌ترین رکن مقوم دین در ارتباط فرد با دنیای پیرامون و مهم‌ترین شاخص رشد و تعالی انسان به حساب می‌آید. ضرورت توجه به مفهوم سبک زندگی و پیوند آن با اخلاق اجتماعی از بایسته‌های زندگی مطلوب کنونی است. پیوند این مفاهیم و واکاوی چارچوب تحقق آن بدین واسطه است که امروزه بخش اعظم پتانسیل‌های موجود اجتماعی زمینه ساز ظهور در اثر فقدان مهارت‌های اخلاقی لازم در جامعه نابود می‌شود.
در عصر حاضر، اعتقاد به مسئلۀ مهدویت، موضوعی فراگیر است و در واقع، به آرمانی جهانی تبدیل شده است. این اعتقاد سبب توجه روزافزون منتظران و به ویژه شیعیان به موضوع مهدویت و زمینه‌سازی برای ظهور منجی عالم بشریت، حضرت مهدی(عج) گردیده است؛ لذا، در این دوره، وظیفۀ منتظران حساس‌تر شده است. در این میان مهم‌ترین وظیفه منتظران، ایجاد یک جامعۀ منتظر است. ساخت چنین جامعۀ ایده آلی نیاز به الزاماتی دارد که یکی از این الزامات، تربیت افراد جامعۀ منتظر بر اساس سبک اخلاق اجتماعی مهدوی مطرح شده در آیات و روایات معصومان(علیهم السلام) است. پژوهش حاضر این مسئله را در ابعاد چهارگانه فراخوانی، آموزشی، عاطفی و رفتاری به صوررت ذیل بررسی و تحلیل نمود.


منابع
ابن‌طاوس، على بن موسى، إقبال الأعمال، ‏تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1409ق.
امام عسکرى7، حسن بن على، التفسیر المنسوب الى الامام العسکرى7، قم، مدرسه امام مهدى4‏، 1409ق.
آیتی، نصرت‌الله، «زمینه‌سازی ظهور؛ چیستی و چگونگی»، فصل‌نامه مشرق موعود، ش19، قم، مؤسسه آینده روشن، 1390ش.
بحرانى، سید هاشم‏، البرهان فى تفسیر القرآن، تهران‏، بنیاد بعثت‏، 1416ق.
پورکیانی، مسعود؛ بابک ابراهیم‌خانی، مبانی و گستره اخلاق اجتماعی از منظر قرآن و عترت (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان، 1391ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت:، 1409ق.
حرانی، حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
حکیمی، محمدرضا، خورشید مغرب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373ش.
سلطانی رنانی، مهدی، «ویژگی‌های ایده‌آل اخلاق اجتماعی و جامعه اخلاقی مطلوب از منظر علامه طباطبایی;»، فصل‌نامه کوثر، ش28، 1387ش.
شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه: صبحی صالح، قم، هجرت، 1414ق.
صدوق، محمد بن على، ‏ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دارالشریف الرضی، 1406ق.
_____________________ ، کمال الدین و تمام النعمة، ‏تهران، اسلامیه، 1395ق.
________________________ ، مصادقة الإخوان‏، الکاظمیه‏، مکتبة الإمام صاحب الزمان العامة، 1402ق.
صمدی، قنبرعلی، «آموزه‌های انتظار و زمینه‌سازی ظهور»، فصل‌نامه مشرق موعود، ش11، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، مرتضی، 1403ق.
طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم‏، الشریف الرضى، 1412ق.
طبری، محمد، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف، مکتبة الحیدریة، 1383ق.
طوسى، محمد بن حسن، الأمالی،‏ قم، دار الثقافة، 1414ق.
قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1370ش.
قمى، على بن ابراهیم‏،‏ تفسیر قمى‏، ‏قم‏، دار الکتاب، 1367ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران‏، دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.
موسوی اصفهانی، محمدتقی، مکیال المکارم. قم، برگ شقایق، 1380ش.
نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ترجمه: علی‌اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1376ش.
یزدى حایرى، على، إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب4‏، بیروت، مؤسسة الأعلمى، 1422ق.