پیش از شروع و بحث و پرداختن به جزئيات و تفصيل مطالب، به سؤالاتي كه در عرصة تطبيق ميان انديشه سكولاريسم و مهدويت مطرح است و پاسخ آنها سبب تنقيح و وضوح بحث خواهد شد پرداخته مي­شود:

1. آيا پروژه سكولاريسم و سكولاريزاسيون يك فرايند محتوم است و همة اديان و تمامی جوامع، دير يا زود بدان دچار خواهند شد و ارادة بشري هيچ نقشي در سرنوشت آن نخواهند داشت، و جامعه مهدوي ـ كه يك جامعة ايده­آل اسلامي است ـ در اين فرآیند قرار خواهد گرفت؟

2. آيا عواملي كه زمينه­ساز سكولاريسم در جهان مسيحيت و جوامع غربي شده در جهان اسلام و الگوي برتر آن ـ جامعه مهدوي ـ وجود خواهد داشت؟ در صورت وجود آنها، اسلام و انديشه مهدويت چگونه با آنها برخورد خواهد كرد؟

3. نظریه سكولاريسم قبل از آنكه با مباني مهدويت به چالش بيافتد، با اسلام در تهافت قرار مي­گيرد. پس با توجه به اين، وقتي كه انديشه سكولاريسم را با اسلام مورد تطبيق قرار می‌دهیم، ديگر چه نيازي به تطبيق ميان سكولاريسم و مهدويت وجود دارد؟

پاسخ سؤال اخير را پیش از ورود به بحث، مطرح خواهيم كرد و پاسخ سؤالات ديگر را در فرآيند مقاله پی خواهيم گرفت.

سكولاريسم و مهدويت

پیش از شروع و بحث و پرداختن به جزئيات و تفصيل مطالب، به سؤالاتي كه در عرصة تطبيق ميان انديشه سكولاريسم و مهدويت مطرح است و پاسخ آنها سبب تنقيح و وضوح بحث خواهد شد پرداخته مي­شود:

1. آيا پروژه سكولاريسم و سكولاريزاسيون يك فرايند محتوم است و همة اديان و تمامی جوامع، دير يا زود بدان دچار خواهند شد و ارادة بشري هيچ نقشي در سرنوشت آن نخواهند داشت، و جامعه مهدوي ـ كه يك جامعة ايده­آل اسلامي است ـ در اين فرآیند قرار خواهد گرفت؟

2. آيا عواملي كه زمينه­ساز سكولاريسم در جهان مسيحيت و جوامع غربي شده در جهان اسلام و الگوي برتر آن ـ جامعه مهدوي ـ وجود خواهد داشت؟ در صورت وجود آنها، اسلام و انديشه مهدويت چگونه با آنها برخورد خواهد كرد؟

3. نظریه سكولاريسم قبل از آنكه با مباني مهدويت به چالش بيافتد، با اسلام در تهافت قرار مي­گيرد. پس با توجه به اين، وقتي كه انديشه سكولاريسم را با اسلام مورد تطبيق قرار می‌دهیم، ديگر چه نيازي به تطبيق ميان سكولاريسم و مهدويت وجود دارد؟

پاسخ سؤال اخير را پیش از ورود به بحث، مطرح خواهيم كرد و پاسخ سؤالات ديگر را در فرآيند مقاله پی خواهيم گرفت.

بي‌ترديد اين مسئله روشن است كه سكولاريسم قبل از آنكه مباني مهدويت را به چالش فرا خواند و عرصه را بر آن تنگ كند، با مباني اسلام در تعارض و تقابل خواهد بود، اما مقايسه آن با مهدويت از آن جهت است كه مقوله مهدويت تداعي­گر ابعاد سياسي ـ اجتماعي اسلام بوده و آموزه­هاي سياسي ـ اجتماعي آن را در قالب مهدويت به صورت كامل در دوران بعد از ظهور به عرصه می‌آورد، به همين خاطر، در مقام مقايسه و ارزيابي، يك طرف قضيه، تئوري سكولاريسم است ـ که به عنوان نماد دين­گريزي و دين­ستيزي ـ و طرف ديگر، آموزة مهدويت است كه تجلي‌گاه تجميع دين و سياست، و پياده‌سازی اسلام در ابعاد مختلف سياسي، اجتماعي و فرهنگی مي­باشد. پس از اين رو مباحث مهدويت را در مقابلِ مباحث سكولاريسم قرار خواهيم داد تا نادرستي و بطلان نظریه سكولاريسم و غیرعملي بودن آن در ساحت نظام مهدوي برملا شود.

از آن‌رو ابتدا موضوع سكولاريسم را از حیث مباحث گوناگون آن نظير، هستی‌شناسی، سابقه تاريخي، اجتماعي و خاستگاه و تجلي‌گاه آن، مورد غور و كنكاش علمي قرار خواهیم داد.

هم‌چنین در مقام ارزيابي ميان دو طرف، هر چه یک طرف مورد تبیین قرار گيرد، بهتر مي­توان مورد ارزيابي و تطبيق قرار داد و به صحت و سقم مباني و پايه­هاي آن دو پي برد به طور مثال با عنايت به تعريف سكولاريسم ـ كه در شكل خوش­بينانه آن همان دين­گريزي و قرار دادن دين در حاشيه و در شكل افراط‌گونه آن، دين­ستيزي و مبارزه با همه اشكال و ابعاد دين در شئونات اجتماعي است ـ هيچ­گونه هم­خواني با آموزه مهدويت ـ كه تداعي­گر دين و معنويت است ـ ندارد از اينجاست كه هرچه تعريف و ماهيت سكولاريسم بيشتر روشن شود، بهتر مي­توان در مقام ارزيابي به نتيجه مطلوب رسيد. طرح ابعاد ديگر سكولاريسم نیز نظير سابقه، خاستگاه و تجلي‌گاه آن نيز به نوبه خود، در حصول به نتيجه، مؤثر است.

بخش اوّل: كليات مباحث سكولاريسم

فصل اوّل: شناسه­هاي لغوي و اصطلاحي، سكولاريسم، سكولاريزاسيون و سكولار

واژه سكولاريسم برگرفته از واژه لاتين secular ، مشتق از seculum به معناي نيا يا گيتي و در برابر مينو است و مفهوم كلاسيك مسيحي آن، نقطة مقابل ابديت و الوهيّت است.

سكولار secular به كسي مي­گويند كه علاقه و گرايشي به امور معنوي و مذهبي ندارد. اين واژه را به دنيوي، مادي و غير مذهبي نيز ترجمه كرده­اند.[1]

سكولاريسم در لغت به معناي عُرف­گرايي، اعتقاد به اصالت امور دنيوي، غيردين­گرایي، ناديني­گرایي، جدا شدن دين از دنيا و عَلمانيت است، برخي فرهنگ­ها سكولاريسم را به معناي تنظيم امور معاش از قبيل تعليم و تربيت، سياست، اخلاق و جنبه­هاي ديگر زندگي انسان، بدون دخالت خدا و دين تفسير كرده­اند.[2]

سكولاريزاسيون (Secularization) به معناي عرفي و دنيوي شدن و غيرديني گشتن، به كار رفته و معرّف فرآيندی است كه طي آن، بشر و جوامع بشري به مرور زمان از تعلقات ماوراي طبيعي و باورهاي ديني دست شسته و از هرگونه روي‌کرد غايت انديشانه و فرجام‌نگرانه فاصله گرفته و تنها در مقياس­هاي بشري به آباداني دنيا مي­پردازند.[3]

فصل دوم: شناسه­هاي تاريخي سكولاريسم

تعبير سكولاريزاسيون در زبان­هاي اروپايي، بار نخست در معاهدة وستفالي (westphali) در سال 1648 ميلادي به كار رفت و مقصود از آن، توضيح و توصيف انتقال سرزمين­هاي تحت نظارت كليسا، به زير سلطه اقتدار سياسي غيرروحاني بود. در آن ايام تعبير سكولاريس (secularis) بين مردم متداول بود و تفكيك ميان امر مقدس ديني و امر دنيوي يا عرضی، تداعي­كننده اعتقاد به برتري امور و مفاهيم مقدس يا ديني بر امور دنيوي يا غيرقدسي بود.[4]

جدا انگاري دين و دنيا مفهومي غربي است كه اساساً فرآيندي را كه به بارزترين وجه در طول قرن جاري، در غرب رخ داده است، توصيف مي­كند.[5]

در بخش بعدي بيان خواهد شد كه از جمله علل و عوامل اوليه سكولاريزم در مسيحيت، اناجيل موجود، روايات حواريون و تفاسير آباي كليسا از نظرية جدا انگاري دين و حكومت است و آيين اتوريته و دو شمشير مورد قبول و وفاق اسقف­ها و پاپ­ها در قرون وسطي بوده است.

پاپ كلازسيوس در سدة پنجم ميلادي آيين اتوريته را رسماً وارد مسيحيت كرد و طي اعلاميه­اي رسمي نوشت:

بعد از ظهور مسيح ـ كه هم پادشاه حقيقي و هم رسول حقيقي خدا بود ـ ديگر هيچ امپراطوري به اين فكر نيفتاده است كه عنوان كشيشي را به خود اختصاص دهد و هيچ كشيشي درصدد آن بر نيامده است كه تخت سلطنت را از آن خود بداند، زيرا عيسي مسيح از آن­جا كه از ضعف و نقيصة انساني آگاه بود، براي نجات پيروان خود طرحي بزرگ و عالي ابتكار كرد؛ وي اقتدارات و وظايف شاهان را از آن مذهب جدا كرد و به هر كدام از اين دو مرجع آن­چه را كه سازگار و متناسب با شئونش بود، محول ساخت ... و به هيچ بشري اين امتياز داده نشده كه در آنِ واحد، صاحب هر دو آنها گردد.[6]

پس از مطالب فوق به دست مي­آيد كه سابقه دوگانگي دين و سياست، و تفكيك آن دو در مسيحيت به طولاني بودن عمر این دين مرتبط بوده و مورد اتفاق و اجماع ارباب كليسا بوده است.

بخش دوّم: مقايسه سكولاريسم و مهدويت

فصل اول: عوامل ديني

الف) عواملي پديدآورندة سكولاريسم

1. آيات عهد جديد و اناجيل اربعه محرّف

برخي از اعتقادات براين است كه اولين بذر و نطفه سكولاريسم در سرزمين مسيحيت از طريق اناجيل تحريف شده پاشيده شده است كه براي نمونه مي­توان به آياتي چند از اناجيل اربعه اشاره كرد:

ـ جمعي از يهوديان براي امتحان عيسي پرسيدند كه:

پس به ما بگو رأي تو چيست؟ آيا خيريه دادن به قيصر رواست يا نه، عيسي شرارت ايشان را درك كرده، گفت: اي رياكاران چرا مرا تجربه مي­كنيد، بديشان گفت: اين صورت و رقم از آن كيست؟ بدو گفتند: از آن قيصر، بديشان گفت: مال قيصر را به قيصر ادا كنيد و مال خدا را به خدا[7]

ـ حضرت عيسي در پاسخ به سؤال پيلاطس مبني بر اين­كه آيا تو پادشاه يهود هستي فرمود:

ـ پادشاهي من از اين جهان نيست. اگر پادشاهي من از اين جهان مي­بود خدّام من جنگ مي­كردند تا به يهود تسليم نشوم، لكن اكنون پادشاهي من از اين جهان نيست.[8]

2ـ فقدان قوانين اجتماعي و حكومتي در آیين مسيحيت

از جمله علت‌هايي كه آیين مسيحيت را از ادارة جامعه و تدبير سياست كنار گذاشت، فقدان احكام حكومتي و اجتماعي در كتاب اناجيل اربعه است. كتاب‌هايي كه الان در دست مسيحيان بوده و به عنوان كتب مقدس شناخته مي­شود، اشاره به حكومت و احكام اجتماعي ندارد و از اين رو اربابان كليسا و كشيشان هيچ­گونه دست­مايه و دست­آويزي را جهت ادعاي حاكميت بر جامعه ندارند.

زيرا مسيحياني كه خود را تا نيمة اوّل قرن ميلادي، ملزم به عمل به شريعتِ تورات مي­كردند، از آن تاريخ شريعت تورات را كه مشتمل بر بعضي احكام اجتماعي بود، نسخ و ملغي كردند. در سال پنجاه ميلادي شوراي مسيحيان اورشليم مركب از يعقوب، يونس و برنابا و غيره، فتوا به نسخ شريعت موسي دادند كه اين خود به معناي حلال شدن ربا، شراب، گوشت خوك و غيره بود، آنها از محرمات تنها به زنا و خوردن حيوانات خفه شده و خون و ذبيحة بت­­ها بسنده كردند.[9]

3ـ وجود باورهاي عقل­گريز و درماندگي كليسا در دفاع عقلاني از آنها

در ميان باورهاي مسيحيت برخي از آموزه­ها نظير تثليث، گناه جبلي و فدا،[10] خالي از پايه­هاي عقلي بوده و تلاش كشيشان جهت خردپذير كردن آنها به جايي نرسيده است. مخالفان، با ايراد شبهات پيرامون آنها عرصه را بر كليسا تنگ كرده و سبب اُفت جايگاه و شأن كليسا در ميان عموم مسيحيان شده­­اند كه اين روزها باعث نزول قداست كليسا و دين مسيحيت در جوامع غربي شده و در نتيجه با ادبار مردم نسبت به دين مسيحيت و اقبال آنها نسبت به دنيا و امور دنيايي، نظريه سكولايزم در جامعه، تثبيت و رونق یافته است.

ايان باربور مي­گويد: اختلاف بر سر گناه نخستين در فرانسه به جدايي كامل دين و فلسفه انجاميد و غرابت اين آموزه، با تكامل علوم تجربي و زيست شناسي، مخصوصاً با فرضية داروين به اوج خود رسيد.[11]

ب) نفي عوامل زمينه­ساز سكولاريسم در انديشه مهدويت

عوامل ديني‌ای كه در شكل­گيري انديشه سكولاريسم در جهان غرب و در آیین مسيحيت نقش مهم و تأثيرگذاري داشتند، در هيچ يك از آنها ساحت مقدس مهدويت مطرح نبوده و بالعكس آموزه مهدويت داراي شاخصه­هاي ديگري است كه هر كدام از آنها تئوري سكولاريسم را از ساحت خود طرد مي­كنند.

1. مصونيت قرآن از تحريف

قرآن كتاب آسماني و كتاب شريعت اسلام كه قوانين جامعه جهاني مهدوي را در خود مضبوط دارد، از هرگونه تحريف و دست‌برد بشري مصون و محفوظ است، چنان‌كه خود قرآن بدان اشارت دارد:

gإِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَf؛[12]

ما قرآن را نازل كرديم، و ما به طور قطع آن را حفظ مي­كنيم.

با توجه به اينكه قوانين براي يك مكتب به منزله شالوده و اساس پويايي و بالندگي آن مكتب به حساب مي­آيد و با عنايت به آن‌که قوانين صحيح، زمينة ساختارمند شدن و نيز انسجام يك مكتب را فراهم مي­كند، پس وقتي گزينه مهدويت كه داراي قوانين صحيح و خالي از هرگونه باطل و گمراهي باشد، داراي ساختار و روبناي صحيح و خالي از هرگونه كج­روي‌ها نظير سكولاريسم و ... خواهد بود.

چنان‌كه از امام صادق7 نقل است:

اذا اقام القائم7 قرا كتابَ اللهِ عزوجل عَلي حَدِّهِ وَ اَخرَجَ المُصحَفَ الذي كَتَبَهُ عَلي[13]

چون قائم7 قيام كند كتاب خداي تبارك و تعالي را آن چنان‌كه هست، تلاوت مي­كند و قرآني را كه امير مؤمنان7 نگاشته، بيرون مي­آورد.

نيز مي­فرمايد:

اِذا اقَامَ قائم آلِ مُحَّمد ضَرَبَ فاطبط يعلم القرآن علي ما انزل الله عزو جل...[14]

هنگامي كه قائم آل محمد6 قيام كند، چادرهايي مي­زند، و قرآن را آن‌چنان‌كه خداي تبارك و تعالي نازل فرموده آموزش مي­دهد.

دو نكته جهت وضوح مطالب فوق قابل ارائه است:

الف) مصحف اميرمؤمنان عين همان قرآني است كه هم‌اکنون در دستان مسلمان­ها است و تنها تفاوتي كه دارد، شأن نزول آيات است كه در آن ذكر شده است.[15]

ب) از اين از اين مطلب كه امام زمان4 مردم را بر اساس قرانِ «ما انزل الله» تعليم و آموزش مي­دهد، به دست مي­آيد كه قرآن فعلي، قرآن «ما انزل الله» نيست، زيرا با توجه به آيه شريفه‌ای كه در مطلع بحث بيان شد (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ)[16] هر گونه دخل و تصرف در قرآن منتفی است.

2. وجود احكام سياسي ـ اجتماعي در اسلام

اسلام مشتمل بر دو ركن اساسي است، ركن اول به موضوع اعتقادي و فطري باز مي­گردد و در آن اعتقاد به خداوند يگانه كه پروردگار جهانيان بوده و در اصل وجود جهان و تدوام آن نقش دارد و نيز باور به روز واپسين و رسالت پيامبر خاتم6 از جمله آنها محسوب مي­شود.

ركن دوم به موضوع عملي باز مي­گردد كه در آن قوانين و راه‌كارهاي عملي جهت هدايت انسان­ها براي خوب زيستن ارائه شده است كه قوانين عملي اسلام را مي­توان در مقوله­هاي اخلاقي، حقوقی و تكليفي خلاصه كرد.

پس اسلام براي ابعاد نظري و عملي انسان­ها كه شامل حال همة زواياي زندگي فردي و اجتماعي آنها مي­شود، برنامه و راهكارهاي مدون و روشني ارائه داده است.

اسلام جهت كاربردي شدن آموزه­هاي اجتماعي­اش در آغاز با تشكيل حكومت اسلامي توسط پيامبر اكرم6 و امام علي7 و امام حسن7 توانست آنها را، در ابعاد كوچك، پياده كند. اما ظهور اسلام و بروز آموزه­هاي اجتماعي و سياسي آن به صورت كامل و تمام در دوران بعد از ظهور و تشكيل دولت حق توسط امام مهدي4، به وقوع مي­پيوندد كه در ذيل به برخي از قسمت‌هاي امور سياسي ـ اجتماعي آن دوران اشاره مي­شود تا در عرصة تطبيق ميان دو گزينه مهدويت و سكولاريسم، تقابل و تعارض ميان آن دو به خوبي نمايان شود.

الف: عرصه­هاي اقتصادي در حكومت جهاني

اسم دولت مهدي را اگر دولت رفاه و آسايش بناميم، هيچ مبالغه و دور از واقع نگفته­ايم، زيرا در آن دوران دولت حق با نظام منسجم و دقيق و نيز با اقتدار خاص و برنامه­هاي كارآمد، به اقتصاد و معيشت مردم سر و سامان داده و مردم در آسايش فراگير قرار مي­گيرند، به طوري كه در آن زمان هيچ فقير و مسكيني يافت نمي­شود تا افرادي كه حقوق شرعي و الهي به عهده­شان است، به آنها بپردازند.

چنانكه از پيامبر اكرم6 پيرامون مطالب مذكور دو روايت نقل شده و وضع اقتصادي آن دوره را روشن مي­كند:

تنعم امتي في ديناه نعيماً لم تنعم مثله قطُّ، البرّ منهم والفاجر والمال كدوس ياتيه الرجل فيحثوله[17]

در دولت او مردم آنچنان در رفاه و آسايش قرار مي­گيرند كه هرگز نظير آن ديده نشده، مال به قدري فراوان مي­شود كه هر كس نزد او بيايد اموال فراواني زير پايش مي­ريزد.

يطلب الرجل من يصله بماله و ياخذ زكاته فلا يجد احداً ياخذ ذلك استغناءً بما عندالناس من فضل الله[18]

مردم دنبال كسي مي­گردند كه از آنها هديه­اي بپذيرد، زكات مالشان را جدا مي­كنند و كسي را نمي­يابند كه آن را بپذيرد، زيرا همة مردم از فضل خد ا بي­نياز مي­شوند.

از اين دست روايات در ميان روايات مهدويت فراوان است كه اشاره به اقتصاد سالم و وضعيت خوب معيشتي مردم در دوران بعد از ظهور دارند و اين نكته نيز به خوبي روشن مي­شود كه نظام مهدوي، با برنامه­هاي صحيح اقتصادي و با قوانين كاربُردي و درخور آن زمان، در امور معيشتي مردم دخالت كرده و زندگي اقتصادي مردم را به وضعيت مطلوب و ايده­آل مي­رساند.

بنابراين سكولاريسم كه بر پايه جدايي دين در امور اجتماعي، سياسي، اقتصادي و... بنا شده است، با مباني دين اسلام به ويژه با حاكميت آن در عصر ظهور، كه در جزئی‌ترين امور اقتصادي مردم دخالت كرده و به معيشت و اقتصاد جامعه سر و سامان مي­دهد، در تضاد است. با اين رويكرد ميان دو گزينه مهدويت و سكولاريسم بينونت دائمي و عميق حاكم است و به نوعي ميانشان تقابل از نوع تهافت، برقرار است.

ب: عرصه­هاي حقوقي و جزایي در حكومت جهاني

مهدويت در دو عرصه حقوق و جزا، كارآمدترين دوران را به خود اختصاص داده است. در اين دوره است كه حقوق فردي و اجتماعي مردم به تمام معنا لحاظ شده و دولتِ حق با اقتدار لازم، به استيفای حقوق شهروندان مي­پردازد و در صورت تعدي و تجاوز به حقوق افراد، مراتب را به شدت و حدّت تمام، پي­گيري كرده و حدود الهي را نسبت به افراد خاطي عملي مي­كند، اين پي­گيري و اقتدار به حدي است كه همه احساس آسايش و امنيت كرده و معصيت و تجاوزكاري در سطوح جامعه از بين خواهد رفت.

چنان‌كه در اين رابطه از امام صادق7 در خطاب به يكي از شيعيان چنين آمده است:

امّا تحبونَ أن يظهرالله تبارك و تعالي الحق والعدل في البلاد و يجمع الله الكلمه و يؤلف الله بين قلوب مختلفه، و لايعصون الله عزّ و جلّ في ارضه و يقام حدوده في اطرافه و يردّ الحق الي اهله فيظهر حتي لا يتخفي بشيء من الحق مخافه احد من الخلق؛[19]

مگر نمي­خواهيد [كه ببينيد در دولت حق] خداي تبارك تعالي حق و حقيقت و عدالت را در شهرها ظاهر سازد و همگان را بر يك كلمه گرد آورد و دل‌هاي پراكنده و پريشان را الفت عطا كند؟ كه ديگر در روي زمين خدا را معصيت نكنند و حدود الهي در سرتاسر گيتي اجرا شود و حق به صاحب حق بازگردد و حقيقت بر همه آشكار شود و ديگر كسي از كسي وحشت نكند.

در روايت ديگري از امام باقر7 شدت و اقتدار امام عصر4، در اجراي حدود الهي و استيفای حقوق مظلوم، به تصوير كشيده شده است.

يبلغ ترد المهدي المظالم حتي و لو كان تحت ضرس انسان شئ انتزعه حتّي يردّه؛[20]

مهدي4 [آن‌چنان رفع ستم از ستمديدگان مي­كند كه] اگر حق كسي زير دندان كسي باشد، آن را باز مي­ستاند و به صاحب حق باز مي­گرداند.

نظام و دولت ديني كه در ريزترين امور حقوقي و جزایي، آن هم با اقتدار دخالت مي­كند و نسبت به حق افراد و استيفای آن، برنامه ارائه مي­دهد و نسبت به اجراي آن دغدغه­ دارد، آيا با اصول فكري سكولاريسم كه بر طبل جدایي دين در همه عرصه­هاي اجتماعي ـ خصوصاً حقوقي و جزائي ـ مي­کوبد، هم­خواني و همگوني دارد؟

ج) عرصه­هاي سياسي و حكومتي در نظام جهاني مهدوي

مهدويت در قلمرو حكومت و سياست شاخصه­هاي انحصاري دارد كه هيچ دولت و حكومتي در آن شاخصه با دولت مهدوي همراهي برابری نمي­كند.

سياست و حكومت مهدوي براساس مباني دين و معيارهاي آن استوار است و از لحاظ گستره حكومتي نيز تنها حكومتي است كه وسعت آن سرتاسر زمين و كران تا كران گيتي را درنورديده و در آن دوران تنها يك حكومت و يك نظام بر دنيا حاكم خواهد بود و دومين حكومتي است كه مزين به نام حكومت جهاني مي­باشد. در ساختار و سيستم نظام مهدوي، انسجام و كارآمدي خاصی وجود دارد كه سبب گسترش قلمرو و دوام آن تا روز قيامت شده است، از اين روست كه در احاديث و روايات بسياري تأكيد شده كه بعد از دولت واحد جهاني مهدوي، دولت و نظامي نخواهد آمد.

امام صادق7 مي­فرمايد:

يكلّ أناس دولة يرقبونها و دولتنا في آخر الدهر تظهر؛[21]

براي هر قومي دولتي هست كه انتظار آن را مي­كشند و دولت ما در آخر زمان ظاهر مي­شود.

و نیز مي­فرمايد:

ليس بعد دولة القائم لأحد دولة؛[22]

بعد از دولت قائم براي احدي دولتي مقدر نشده است.

در مورد گسترة حكومت امام زمان4 از پيامبر اكرم6 منقول است:

و تشرق الارض بنور ربها و يبلغ سلطانه المشرق والمغرب؛[23]

زمين با نور پروردگارش منور مي­شود و سلطنت او همه شرق و غرب جهان را در بر مي­گيرد.

3. عقل­پذيري تعاليم و باورهاي اسلامي

چنان‌كه بيان شد از جمله عواملي كه باعث ایجاد نظریه سكولاريزم و رشد و ترويج آن گرديده است، تعاليم و آموزه­هاي خلاف عقل در مسيحيت تحريف شده نظير، گناه­كار بودن همه انسان­ها، فداء شدن حضرت مسيح و تثليث و خريدن گناه­ها از طرف كشيشان و... بوده كه نه تنها به وجود اين تعاليم بسنده نكرده، كه هيچ توجيه عقلاني پيرامون آنها از طرف روحانيون مسيحي ارائه نشده است.[24] نيز در همين راستا قوانين فلسفي ارسطوئي را به مرور زمان وارد بر عقايد ديني مسيحي كرده، و با مخالفان و كساني كه با عقايد عقل­گريز و جزميت قوانين فلسفي ارسطویي، همسویي نمي­كردند، گناه­كار مي­پنداشتند و به جرم ارتكاب گناه و گمراهي به اشد مجازات نظير اعدام و سوزاندن در آتش محكوم مي­كردند، در گذر زمان جزميت و دگماتيزم مسيحيت، باعث كناره­گيري عالمان و انديشمندان از دين مذکور گشته و مخالفت با كشيشان و روحانيون را به همراه داشته و به مرور زمان، توده مردم نيز در صف گرفته قرار گرفته­اند. همه اينها دست به دست هم داده، تا دين از ميان مردم و جامعه به حاشيه رانده شوند و در نهايت سكولاريزم و آموزة جدایي دين از سياست، قد علم كند. اما در اسلام و الگوي برتر آن ـ مهدويت ـ برخورد خلاف روش كشيشان را شاهد هستیم.

آموزه­هاي اسلامي هيچ كدام عقل­گريز و عقل­ستيز نيستند، بلكه همه آنها براساس مباني عقل، شكل گرفته­اند. توجه به عقل و مباني عقلي به حدي در اسلام و مسلمان‌ها گسترش یافته كه در فقه اسلامي (شيعه)، به منزله يك قانون كلي درآمده است: ما حكم به العقل حكم به الشرع،

علاوه بر آن، در قرآن و روايات كه دو منبع اصلي دين اسلام محسوب مي­شود، به عقل و آموز­هاي عقل توجه ويژه­اي شده است.

gكَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَf؛[25]

اين چنين خداوند آياتش را براي شما بيان مي­كند، باشد كه خرد ورزيد.

gإِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لِّأُوْلِي الألْبَابِf؛[26]

همانا در آفرينش آسمان و زمين و گردش شب و روز نشانه­هايي است براي خردمندان.

واژه­گان و كلماتي كه از ماده عقل سرچشمه گرفته در قرآن كريم، بسيار است، در اين‌جا به دو آيه بسنده كرديم، زيرا هدف، اثبات اهميت دادن قرآن به خرد و انديشه است كه با مراجعه به آن، اين مهم به اثبات خواهد رسيد.

در روايات اسلامي بر تبع قرآن به خرد و انديشه­ورزي تأكيد فراواني شده و مسلمان­ها را در كارها و امور اجتماعي و عبادي به تعقل و خرد توصيه مي­كنند.

از پيامبر اكرم6 نقل شده كه:

استرشدوا العقل تردّوا و لا تعصوه فتندّموا؛[27]

از خرد راهنمايي بخواهيد تا راهنمايي شويد و از آن نافرماني نكنيد كه پشيمان مي­شويد.

و از اميرمؤمنان نقل شده:

 كفاك من عقلك ما ابان لك رشدك من غتيك؛[28]

از عقل همين اندازه تو را كافي است كه راه را از بيراهه نشانت مي­دهد.

با عنايت به اين‌كه تعاليم و آموزه­هاي اسلامي نشأت گرفته از قواعد و مباني عقلي است و عقل از جمله منابع معرفتي است كه مباني اسلام بر آن استوار است و نيز با توجه به توصیه‌های اسلام به تعقل و خردورزي در همه مراتب انساني، عقل­گريزي و عقل‌ستيزی از اساس در ساحت مقدس اسلام جاي نخواهد داشت. برآيندي كه از مطالب فوق حاصل مي­شود اين است به عنوان يكي از حربه­هاي مهم دين­گريزي يا دين­ستيزي، در اسلام شاکله كه تجلّي كاملش در عصر ظهور است، قابل تصور نيست. طبيعي است وقتي اساس يك دين و مكتب بر شالوده عقل و منطق استوار باشد، مخالفت­ها و اعتراض­ها نسبت به آن به حداقل رسيده و سؤالات و شبهات نيز با پاسخ‌هاي منطقي و عقلي، روبرو خواهد شد.

در جامعة جهاني مهدوي كه بر مبناي فرهنگ اسلام بنا مي­شود، جزميت كه در مسيحيت بروز کرده و سبب پیدایش سكولاريسم گردیده جايی ندارد و سؤالات و شبهات اعتقادي و كلامي، بر اساس عقل و منطق پاسخ داده خواهد شد، و در اين صورت زمينه ايجاد و رشد سكولاريزم به خودی خود منتفي خواهد شد.

بنابراين اسلام براي همة زواياي زندگي بشر، خصوصاً بُعد اجتماعي آن، برنامه و قوانين روشني دارد و نسبت به چگونه زيستن انسان و هدايت او به سوي خوب زيستن، الگويی برتر معرفي كرده است. عصر ظهور و نظام مهدوي همان الگويي است كه اسلام به جوامع بشري عرضه كرده تا با تحقق برنامه­هاي اجتماعي آن اعم از سياسي، اقتصادي، قضايي، حقوقي، بشريت براي اولين بار خوب زيستن و زندگي نوين را تجربه كند.

این همان تجربه­اي است كه بشريت در طول تاريخ، در انتظار آن به سر برده و همة انبيا و اولياي الهي: به نحوي آمدن آن روز موعود را به پيروان خود نويد داده­اند. در دین اسلام نيز احاديث و روايات بي­شماري از پيامبر6 و اهل بيت: او به ما رسيده كه نويدگر فرا رسيدن آن دوران سبز است.

در يك نگاه كلي، وجه اشتراك همه نويدآوران در ترسيم دورنماي بعد از ظهور، تحقق زندگي نوين و راستين در آن دوران است.

دین اسلام نيز كه آخرين، كامل‌ترين و جامع­ترين دين آسماني به حساب مي­آيد و راه‌كار زيستي نوين و مناسبی را براي بشريت به ارمغان آورده، تحقق برنامه­ها و قوانين سياسي و اجتماعي را به دوران بعد از ظهور موكول كرده و فضا و موقعيت دوران نظام مهدوي را ظرف مناسبي براي تحقق همة برنامه­هاي اجتماعي ـ سياسي خويش تلقي كرده است.

با اين روي‌كرد كه مهدويت پيام­آور تحقق ابعاد سياسي و اجتماعي اسلام و نويدگر زندگي نوين و تجلي‌گاه بروز آرزوهاي اجتماعي بشريت در طول تاريخ مي­باشد، چگونه ممكن است با سكولاريسم، هم­خواني و هم­تواني داشته باشد؟

فصل دوّم: عوامل تاريخي و اجتماعي

الف) عوامل پديدآورنده سكولاريسم

1. نبود الگوي حكومت ديني در مسيحيت

وجود الگويی حكومتي، براي پيروان يك دين كه درصدد تشكيل حكومت هستند، ضروري و لازم است، زيرا براساس این الگو، مي‌توان ساختار و مباني حكومت­هاي ديني را پي­ريزي كرد.

در ميان مسيحيان فقدان اين کهن الگو، به عنوان يك نقص اساسي در فرآيند شكل­گيري حكومت­هاي ديني مسيحي خودنمایی می‌کند و آنها را در تشكيل حكومتی بر پایه دين با مشكلات فراوانی روبه‌رو ساخته است.

چنان‌كه، و. م. ميلر، مفسر و مورخ معاصر مي­گويد:

شريعت حضرت موسي هم سياسي و هم روحاني بود، ولي اصول عيسي مسيح فقط روحاني است مسيح ابداً نمي­خواست كه تشكيل حكومت دهد.[29]

و در جاي ديگر مي­گويد:

يهوديان زمان او مي­خواستند كه مسيح هم مانند داود تشكيل حكومت ملي بدهد، ولي مسيح اين تقاضا را رد كرده، سلطنت بر يك جمعيت روحاني و جامع، يعني كليساي عام را بر تشكيل حكومت ترجيح مي­داد.[30]

با صرف نظر از علل عدم تشكيل حكومت از طرف حضرت عيسي7، فقدان الگوي حكومتي بر مبناي دين مسيح؛ چالش­هاي فراواني را فراروي حكومت­هاي ديني مسيحي قرار داده و آنها را به سوي جدايي دين از سياست و ظهور انديشه سكولاريسم سوق داده است.

2. فساد مالي در دستگاه ديني (كليسا)

ساده­زيستي و زندگي متوسط از نصايح انجيل و آباي كليساست كه مردم را بدان موعظه و نصيحت مي­كرد، لكن خود كليسا آموزة اخلاقي فوق را فراموش كرده و در عمل تبديل به قطب ثروتمند و متمول و سرمايه­دار جامعه شدند. كشيشان از راهكارهاي مختلف، مثل فروش آموزش­نامه و و مقالات ديني، تحريف، همكاري و حمايت از حكومتها و تصرف در اموال و دارايي كليسا، به جمع‌آوری اموال و ثروت­اندوزي پرداختند و بدين­گونه فاصله طبقاتي خود را از جامعه بيشتر كردند.[31]

3. فساد اخلاقي

از جمله عواملي كه سبب بروز سكولاريسم در جهان غرب و در ميان پيروان آیین مسيحيت شده است، وجود فسادهاي اخلاقي در كليسا و در بين كشيشان بوده است. طبق برخي از آموزه­هاي مسيحيت، كشيشان و كساني كه در كليسا خدمت مي­كنند، از ازدواج كردن منع شده‌اند و همين ممنوعيت سبب ناهنجاري‌هاي اخلاقي و فساد جنسي در ميان كشيشان شده است.

بروز ناهنجاري‌هاي اخلاقي كشيشان و شيوع آن در ميان عموم مسيحيان، سبب بي­اعتباري و سلب حيثيت كليسا و بالطبع دين مسيحيت گرديده و در نتيجه اين فرآيند منجر به ادبار مسيحيان از دين و كليسا شده است.

چنانكه اُسقف توچلو چنين مي­گويد:

اخلاق روحانيان فاسد است، آنها براي عموم مايه دردسر و دل­آزاري شده­اند.[32]

اراسموس مي­گويد:

بسياري از صومعه­هاي مردانه و زنانه، تفاوت چنداني با فاحشه­خانه­هاي عمومي ندارد.[33]

پاپ كه از وضع اسف­بار كشيشان خود نگران و دل­مشغولي پيدا كرده بود، شخصي را مأمور بازرسي وضعيّت اخلاقي كليسا كرد. بازرس پاپ اوضاع كشيشان را چنين تشريح كرد:

بسياري از راهبان قمار مي­زنند، لب به لعن و نفرين مي­آلايند، در قهوه­خانه­ها مي­لولند، قداره مي­بندند، مال مي­اندوزند، زنا مي­كنند، چون باده­خوارانِ عياش، زندگي مي­گذرانند، اگر من بخواهم آن­چه را با چشم ديده­ام بيان كنم، سخن سخت به درازا خواهد كشيد.[34]

الكساندر ششم از پاپ­هاي ثروتمند، دنياپرست و فاسد رنسانس (1492 تا 1503) بود كه در دوران كاردينالي از يك زن رُمي چهار فرزند نامشروع يافت.[35]

  چنانكه «آلبرماله» و «ژول ايزاك» در اين خصوص مي­نويسند:

در عهد گرگوار هفتم تنها كشيشان ممالك عيسوي رفتار ناپسند داشتند و مقام پاپ از آلودگي­ها بركنار بود. اما در قرن شانزدهم، شهر رم خود سرچشمة عيب­ها و بدي­ها شد، زندگاني الكساندر ششم ملقب به «يورژيا» همه با فسق و فجور گذشت.[36]

4. برخورد خشن كليسا نسبت به مخالفان

رفتار خشن كليسا نسبت به مخالفان، در پيدايش سكولاريزاسيون و عرفي شدن جامعه و دين مؤثر بوده است. كليساي مستبد به جاي برخورد عاقلانه با مخالفان، به تشكيل دادگاه­هاي عقايد و محاكمه­هاي بسيار سنگين، هم­چون سوزاندن بدعت­گذاران اقدام نمود.

چنان‌كه در سال 1401، هنري چهارم در انگليس به درخواست كليسا فرمان معروف «سوزاندن بدعت­گذاران» را صادر كرد.

ويل دورانت آمار قربانيان و محكومان را چنين گزارش مي­كند:

از سال 1480 تا 1488، 8800 تن سوخته و 96494 تن محكوم به كيفرهاي مختلف شوند و از سال 1480 تا 1808، 31912 تن سوخته و 291450 تن محكوم شدند.[37]

و يا مثلاً گاليله دانشمند معروف جهان و مبتكر اصول علمي متعدد به جرم دفاع از نظرية کپرنیک مبني بر حركت زمين به دور خورشيد در سال 1633 در فلورانس به پاي ميز محاكمه كشيده شد و از وي خواستند توبه­نامه­اي بنويسد.[38]

ب) نفي عوامل سكولاريسم در ساحت مهدويت

نمونه‌های فوق، عواملي هستند كه در انعقاد نطفه سكولاريسم و در پرورش و رُشد آن نقش ويژه­اي داشته­اند. حال بايد پرسيد آيا عوامل ذكر شده در اسلام و عصر ظهور وجود دارند؟ اگر نتوانيم فقدان آنها را ثابت كنيم بالطبع بايد بپذيريم كه فرآیند سكولاريزاسيون، خواه ناخواه دامن جامعة مهدوي را خواهد گرفت و حكومت جهاني مهدوي نيز يك حكومت سكولار با مباني سكولاريسم خواهد بود، اما حكومت مهدوي با دارا بودن عواملی كه در ذيل بدان خواهيم پرداخت، مباني سكولاريسم را بر نمي­تابد.

1. تشكيل حكومت اسلامي توسط رسول اكرم6

تشكيل حكومت اسلامي توسط پيامبر اكرم6 در هنگام ورود به مدينه و حك‌مراني در ميان مردم بر اساس كتاب آسماني قرآن (فاحكم بينهم بما انزل الله)، شكل­دهي لجنه­هاي دفاعي، تبليغات و مراسلات سياسي به سران قبايل و كشورها در پذيرش دين اسلام استدلال مناسبی براي تلفيق ديانت و سياست در سيره پيامبر است. از همه مهم­تر، پيامبر اكرم6 در ابتدای ظهور اسلام، با برگزيدن علي ابن ابی‌طالب7 به عنوان جانشين و خليفه بعد از خود، حضور و نفوذ اسلام را در همه ابعاد و زواياي زندگي اجتماعي به منصة ظهور مي­رساند.

در حكومت­هاي دمكراتیک كه مشروعيت آنها از آراي عمومي دريافت مي­شود، حاكم منتخب، حق تعيين جانشين بعد از خود را به هيچ وجه ندارد، لكن با نظر اجمالی به زندگي پيامبر اسلام6 مشاهده مي­كنيم كه آن حضرت، در موارد متعدد به تعيين جانشين خود مبادرت كرده است كه طبق گزارشات تاريخي غيرقابل انكارـ حداقل براي شيعه ـ جانشين و خليفة آن حضرت علي7 است، يكي از اين موارد، حادثه غدير و نزول آيه اكمال دين است.

در اين صورت، اين سؤال پيش مي­آيد كه اگر زعامت و حكومت پيامبر نه با وحي الهي، كه با آراي مردمي و به اصطلاح از پايين به بالا مشروعيت مي­يافت، چرا آن حضرت در با اختيارات خود اقدام به تعيين جانشين كرد؟ آيا تعيين جانشين كه به امر الهي انجام گرفت، خود دليل متقن و كافي بر مشروعيت الهي حكومت آن حضرت نبود؟ و پيامبر مطابق برنامة از پيش تعيين شده، عمل كرد؟[39]

نگرش فوق (تئوکراسي) را با طرح دو مطلب، متقن و مستحكم مي­كنيم.

الف: پيامبر اكرم در يك روايت طولاني با اشاره به تقدم خلقت خويش و ائمه هدي: از بقيه موجودات امكاني، در مورد مشروعيت حكومت و ولايت خود و ائمه چنين مي­فرمايد:

نحن ساده العباد و ساسه البلاد من آمن بنا آمن بالله و من رد علينا رد علي الله و من اطاع لنا اطاع الله و نحن الوسيله الي الله والوصله الي رضوان الله و لنا العصمه والخلافه والهدايه و فينا النبوه والولايه والامامه[40]

ما بزرگان و حاكمان زمين هستيم، هر كس به ما ايمان آورد به خدا ايمان آورده و هر كس ما را رد كند، خدا را رد كرده است و هر كه از ما اطاعت كند، از خدا اطاعت كرده است. ما واسطه فيض خدا هستيم و عصمت و حكومت و هدايت خلق از ماست و نبوت و ولايت و امامت اختصاص به ما دارد.

بيان واژه­گاني چون: سياست، خلافت، ولايت و امامت، دليل بر مشروعيت حكومت اسلامي از طرف خدا و مأموريت پيامبر6 و ائمه: جهت تشكيل حكومت و تدبير آن براي سعادتمند كردن انسان­ها است.

ب: جريان پرسش و پاسخي كه ميان پيامبر اكرم6 و رئيس قبيله بني عامر رخ داده و آن این است:

رئيس قبيله بني­عامر قبول اسلام از طرف خود و افراد قبيله را منوط به واگذاري امر حكومت به قوم خويش بعد از وفات پيامبر كرد آن‌گونه كه اگر قبيله بني­عامر مسلمان شدند، پيامبر جانشين خود را از ميان قبيله آنها انتخاب كند:

ان ظفرت تجعل لنا الملك من بعدك؟

پيامبر اكرم6 در رد درخواست ايشان فرمودند:

أنّ الملك لله يجعله حيث يشاء؛[41]

حکومت از آن خداست و هر جا صلاح بداند قرار می‌دهد.

مسأله مهمي كه منجر به شكل­گيري و رونق نظریه سكولاريسم در جهان مسيحيت شده، فقدان شكل­گيري حكومت الهي توسط حضرت مسيح بود. اين نقيصه در جهان اسلام مطرح نيست و پيامبر اكرم6 با تأسيس حكومت اسلامي و تنظيم ساختار حكومتي، نقطه عطفي را جهت الگوبرداري مسلمان­ها از خود به يادگار گذاشته است.

امام مهدي4 نیز با تأسي از حكومت اسلامي پيامبر6 و با صیانت از مباني و مبادي آن، حكومت جهاني خويش را پي­ريزي خواهد كرد.

چنان‌كه امام باقر7 به اين نكته اشاره دارد كه روش و سيره حاكم جهاني، برگرفته از سيره پيامبر اكرم6 است.

 اذ اذن الله تعالي للقائم بالخروج، صعد المنبر فدعا الناس الي نفسه و ناشدهم الله و دعاهم الي حقّه و ان يسير فبهم بسنه رسول الله و بعمل فيهم بعمله؛[42]

چون خداي تبارك و تعالي به قائم4 اذن ظهور دهد، برفراز منبر قرار گرفته، مردمان را به سوي خود دعوت مي­كند. آنها را به خدا سوگند داده به پذيرش حق خود فرا مي­خواند. و تعهّد مي­كند كه در ميان آنها بر اساس سنّت پيامبر و طبق شيوة او رفتار كند.

چنانكه پيامبر اكرم6 نيز مي­فرمايد:

المهدي يقفوا اثري، لا يخطي؛[43]

مهدي روش مرا دنبال مي­كند و هرگز از روش من بيرون نمي­رود.

از آنجايي كه پيامبر6 براي همه مسلمان­ها در همه ابعاد زندگي اسوه و الگو است و طبق آيات قرآن كريم، مسلمان­ها وظيفه دارند به اين اسوه تأسي نمايند.

و لك في رسول الله اسوه حسنة؛[44]

و براي شما در پيامبر اكرم6 الگوي نيكوئي است.

بر اين اساس تشكيل حكومت توسط شخص پيامبر6 و زعامت و رهبري جامعه تا لحظات آخر عمر مبارك ايشان، الگویی براي همه مسلمين به حساب مي­آيد.

با عنایت به مطالب فوق، الگوبرداری امام مهدي در تشكيل حكومت جهاني، از سيره و روش پيامبر از همه مسلمان­ها بيشتر است، زيرا اولاً به اهل­بيت پيامبر6 منسوب است و در عمل به سيرة پيامبر و پيروي از راه و روش ايشان از ديگران سزاوارتر است؛ ثانياً در روايات بسياري ـ كه برخي را قبلاً بيان داشتیم ـ تأكيد شده است كه حضرت مهدي4 در تشكيل حكومت و در اداره و تدبير آن از سيره و روش پيامبر بهره مي­گيرند.

پس از طرح این مطالب بحث را چنين هدايت مي­كنيم كه حكومت جهاني حضرت، از مبادي و مباني ساختاري و معرفتي حكومت اسلامي پيامبر6 و اميرمؤمنان7 سود خواهد برد. به تعبير ديگر مشروعيت آن از ناحيه خداوند ـ كه به اصطلاح از بالا به پايين بوده ـ و مقبوليت آن از ناحيه مردم تضمين مي­شود. وقتي مشروعيتِ يك حكومت و نظامي از ناحيه دين رقم خورده و شكل­گيري آن براساس احياي دين و معنويت تنظيم شده باشد، چطور مي­توان نظريه­اي را در دامن او قرار داد كه از اساس و پايه با آن در تضاد و تعارض است. اصلاً نظام مهدوي در حكومت­داري با سكولاريسم، جمع نخواهد شد، چه رسد در حيطه عمل كه تلفيق آن دو به مراتب سخت­تر خواهد بود. پس بايد گفت حكومت جهاني مهدوي با داشتن الگويی موفق حكومت پيامبر اكرم6 و با بهره­مندي از قوانين الهي (كتاب آسماني) با نظریه سكولاريسم هيچ گاه سازش نخواهد كرد و سكولاريسم نيز قدرت و توان آن را ندارد كه در قلمروي حكومت جهاني مهدوي پا بگذارد.

2. مصونيت ياران و كارگزاران حكومت جهاني مهدوي از فساد مالي و اخلاقي

قوام و تداوم يك مكتب و نظام به عوامل مختلفي نيازمند است. برخي عوامل، دروني و برخي از آنها بيروني به حساب مي­آيند، هميشه نقش عوامل دروني از عوامل بيروني، مهم­تر و تأثيرگذارتر است. عملكرد كارگزاران و دست­اندركاران يك نظام از جمله عوامل دروني است كه نقش آن مهم و جايگاه خطيری را به خود اختصاص داده است. هر چه عملكرد آنها مثبت و از روي علاقه و حساسيت خاصي صورت پذیرد و نسبت به دستورات و مباني آن دغدغه و دل­مشغولي داشته باشند، بر روي افكار و اذهان پيروان و آحاد مردم، بازتاب مثبتی داشته و مردم را به دين و مكتب خود علاقه­مند مي­کند و حساسیت آنها را نسبت به فرهنگ و حريم مكتب خود در پی داشته و در مقابل مخالفان و متجاوزان به آن، مقاومت و دفاع خواهند كرد.

اگر دست اندركاران و مسئولين يك مكتب و نظام نسبت به تعاليم و فرهنگ آن لاابالي باشند و بر خلاف اهداف و مسير آن گام بردارند و نيز نسبت به تكامل و تعالي مكتب و پيروان آن دغدغه‌ای نداشته باشند ـ بلكه، به اغراض شعفي و جمع­آوري اموال روی آورده و در مسير تحصیل آن از هيچ خلاف اخلاقي فروگذاری نكنند ـ طبيعي است که آحاد مردم با اين وضعيت، نسبت به دين و دست اندركاران آن مأيوس و سرخورده شده و به سمت انزوا و حاشيه روی آن گام بر مي­دارند.

اين همان وضعیتی است که در قرون وسطي ميان كشيشان و روحانيون و پاپ­ها رخ نموده است و تاريخ عملكرد آنها را در حافظه خود به ثبت رسانده است و باعث گريز مسيحيان، از كشيشان و روحانيان مسيحي و در نهايت گريز و بي­ميلي نسبت به دين شده است. نهضت جهاني مهدوي در استخدام كارگزاران و سياستمداران، حساسيت ويژه­اي دارد و در ميان انسان­ها با استقرار شاخصه­هاي دقيق، افراد درست و كارآمد، باخدا، خودساخته، متواضع نسبت به مردم، دغدغه­مند نسبت به مشكلات و مصايب مردم و زاهد و بي­ميل به ذخارف دنيا را جذب دستگاه خويش خواهد كرد. با اين مؤلفه‌هاي مثبت، و نيز با اين حساسيت و نگاه تيز و دقيق رهبر جهاني نسبت به كارگزاران خود، بعيد به نظر مي­رسد که دست اندركاران غیرصلاح را اختیار کنند و موجبات يأس و نااميدي مردم را فراهم نمايند.

از امام صادق7 نقل است كه حضرت مهدي4 نسبت به مردم مهربان و نسبت به كارگزاران بسيار سخت­گير است.

المهدي تسمع بالمال، شديد علي العمال رحيم بالمساكين؛[45]

مهدي بخشنده­اي‌ است كه مال را به وفور مي­بخشد، بر مسئولين كشوري بسيار سخت مي­گيرد و بر بي­نوايان بسيار رئوف و مهربان است.

امام رضا7 نيز مي­فرمايد:

يفرق المهدي اصحابه في جميع البلدان، و يأمرهم بالعدل والاحسان و يجعلهم حكّاماً في الاقاليم و يأمرهم بعمران المدن؛[46]

حضرت مهدي4 يارانش را در همة شهرها پراكنده مي­كند و به آنها امر می‌کند كه عدل و احسان را شيوة خود سازند و آنها را فرمانروايان كشورهاي جهان گرداند و به آنها فرمان مي­دهد كه شهرها را آباد سازند.

يبعث الي امرائه بسائر الامصار بالعدل والاحسان؛

واليان خود را به شهرها مي­فرستد و دستور مي­دهد كه عدالت را در ميان مردم پياده كنند.

 يلعق المساكين الزّبد و في ايام دولته تطيب الدنيا و اهلها؛[47]

به بينوايان طعم كره را مي­چشاند و در روزگار او دنيا پاكيزه شود و اهل دنيا نيكو مي­شوند.

از اين روايات و مانند آن به خوبي حساسيت رهبر حكومت جهاني نسبت به عملكرد مسئولين كشوري نمايان مي­شود. در ميان سفارشات و توصيه­هاي ايشان، رعايت عدالت و احسان در برخورد با مردم بيشتر به چشم مي­خورد. شايد علت آن را بتوان چنين تفسیر كرد كه در صورت عملي شدن آنها، ثمرات آن در همه افراد جامعه و در همه سطوح زندگي به خوبي لمس خواهد شد.

پس با توجه به حساسيت رهبر جهاني نسبت به نيروهاي تحت امر خود و مراقبت شديد ايشان نسبت به همه لحظات كاري و مسئوليت كارگزاران، به طوري قهري كوتاهي­ها و اشتباهات حتي از روي لهو و نسيان از آنها سر نخواهد داد.

جلوة بارز تعهد و ايمان در ميان كارگزاران حكومت جهاني، تعهد، عهد و پيماني است كه ميان امام مهدي و مسئولين رده اوّل ايشان منعقد مي­شود و طرفين خويشتن را ملزم به رعايت مفاد تعهدنامه مي­كنند.

اميرمؤمنان در ضمن يك روايت طولاني در وصف تعهد ياران حضرت مهدي4 چنين مي­فرمايد:

با او بيعت مي­كنند كه هرگز: دزدي نكنند، زنا نكنند، مسلماني را دشنام ندهند، خون كسي را به ناحق نريزند، به آبروي كسي لطمه نزنند، به خانه كسي هجوم نبرند، كسي را به ناحق نزنند، طلا، نقره، گندم و جو ذخيره نكنند، مال يتيم را نخورند، در مورد چيزي كه يقين ندارند، گواهي ندهند مسجدي را خراب نكنند، شراب نخورند، حرير و خز نپوشند، در برابر سيم و زر سر فرود نياورند، راه را بر كسي نبندند، راه را ناامن نكنند، گرد همجنس بازي نگرايند، به كم قناعت كنند، طرفدار پاكي باشند، از پليدي گريزان باشند، به نيكي فرمان دهند، از زشتي‌ها باز دارند، جامه­هاي خشن بپوشند، خاك را متكاي خود سازند،...

او (حضرت مهدي) نيز در حق خود تعهد مي­كند:

از راه آنها برود، جامه­اي مثل آنها بپوشد، مركبي همانند مركب آنها سوار شود، آن‌چنان‌كه آنها مي­خواهند باشد، به كم راضي و قانع شود، زمين را به ياري خدا پر از عدالت كند آن‌چنان‌كه پر از ستم شده است.[48]

انسان وقتي مفاد عهدنامة ميان رهبر جهاني و ياران و سران حكومتي ايشان را می‌نگرد، تفاوت روشني ميان فضاي قرون وسطایي كه زمينه­ساز رشد و نمو سكولاريزم شده ـ با فضاي بعد از ظهور كه چهرة درخشان و مردمي آن را در منشورنامه تبلور داده، احساس مي­كند. شايد مقايسه ميان آن دو به نوعي قياس مع الفارق باشد، زيرا بينونت و فاصله به حدّي است كه مقايسه و تطبيق را غير عقلایي جلوه مي­دهد، فرازهاي بلند منشورنامه و مفاهيم متعالي و بالنده آن، در صورت اجرا نيروي دوچندانی در سران حكومتي ايجاد نموده و آنها را در برابر فساد اخلاقي و مالي ـ كه عامل سرخوردگي و يأس مردم از مسئولين و كارگزاران حكومت جهاني و در نهايت بي­ميلي و بي­رغبتي از دين ايجاد و رشد سكولاريزم در جامعه خواهد شد ـ مصونيت مي­بخشد.

علاوه بر مطالب فوق كه بيانگر اوصاف و شاخصه­هاي مثبت رهبر جهاني و ياران و مسئولين حكومتي ايشان مي­باشد، قرآن كريم نيز به اين مهم توجه كرده و با آياتي چند آنها را گوشزد نموده است.

چنان‌كه در آيه 55 سوره نور در وصف آنها چنين مي­فرمايد:

gوَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ...‌f؛

خدا به كساني كه ايمان آورده و عمل صالح انجام مي­دهند وعده داده تا آنها را جانشينان روي زمين قرار دهد.

و نيز در آيه 105 سوره انبياء مي­فرمايد:

gوَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَf؛

 به تحقيق نوشتيم در كتاب زبور بعد از تورات، اينكه زمين را بندگان صالح به ارث خواهند برد.

ايمان به خدا و صالح بودن شاخصه­هايي است كه در آياتِ فوق در وصف رهبر و مسئولين نظام جهاني بيان شده است. همين دو خصلت، عامل مهمي است در بازدارندگي كارگزاران نهضت جهاني از سقوط در ناهنجاري‌هاي اخلاقي و فساد در امور مالي.

وقتي دلایل و شواهد قرآني و روایي را در كنار هم قرار داده و به گزارش آنها در بيان وصف الحال دوران بعد از ظهور و حكومت جهاني مهدوي گوش جان مي­سپاريم، به اين نتيجه مي­رسيم كه حكومت جهاني با دارا بودن مسئولين زُبده و فداكار و سرشار از معنويات و عبادات، خدا محور و مردم دوست، بي­رغبت به مقام و مال دنيا و نيز نظارت دقيق و مشفقانه رهبر نسبت به آنها، فساد مالي و ناهنجاري‌هاي اخلاقي به روی خود نخواد دید. نتیجتاً يكي از زمينه­هاي بروز سكولاريزم و پرورش و رشد آن از جامعه جهاني مهدوي رخت بربسته و باقی زمينه­هاي آن به طوركلي از ميان خواهد رفت.

3. آزادي مخالفان و تحمل آنها از طرف حكومت جهاني

در عصر جهاني حاكميّت اسلام، نمونه­هاي بارزي از وجود مخالفان اعم از اعتقادي، فرهنگي، سياسي به چشم مي­خورند كه دليل بر تحمل و حفظ حقوق شهروندي از طرف امام مهدي براي آنها است.

كساني كه در مقابل يك مكتب و نظام قرار مي­گيرند، به دو دسته تقسيم مي­شوند: مخالفان و معاندان. در هر مكتب و نظامي، برخورد با معاندان و كساني كه قصد تخريب و براندازي داشته و مبارزات را از حالت گفتاري و نوشتاري به مرحله عملياتی و فيزيكي رسانده­اند، معلوم و روشن است و همه در مبارزه و نابودی آنها هيچ­گونه ترديد و شك به خود راه نمي­دهند، حكومت جهاني مهدوي، در راستاي استقرار و تثبيت نظام خود با اين گروه و افراد نيز مواجه است. طبيعي است كه براي دفاع از حريم خود با آنها به شدت مبارزه كرده و بعد از اتمام حجت و بيان حقانيت اسلام و نظام خويش براي نابودی آنها هيچ كوتاهي نخواهد كرد، جنگ و مبارزات در عصر ظهور و مقابله با دجال و سپاهيان او، و نيز مبارزه با سفياني و سربازان او، همه حكايت از شدت عمل نهضت جهاني با دشمنان و معاندان دارد.

چنان‌كه در اين زمينه اميرمؤمنان علي7 مي­فرمايد:

يسير السفياني و جيشه، فيقاتلهم و يقتلهم، و ياسر جيشه السفياني، فيذبحه بيد؛[49]

سپس سفياني و سپاه او حركت مي­كنند و با آن حضرت به جنگ پرداخته، كشته مي­شوند و شخص سفياني به دست سپاه امام7 اسير مي­شود، پس [حضرت] او را به دست خود ذبح مي­كند.

مخالفان گروه دیگری هستند كه در مقابل نظام جهاني مهدوي، راه مبارزه و تعدي را در پيش نگرفته و تنها در باور و عقيده با فرهنگ مهدويت و نظام جهاني آن، همسویي ندارند. طبق مستندات قرآني و روایي، مخالفان اعم از اعتقادي و سياسي در نظام حكومت جهاني وجود داشته و از زندگي مسالمت­آميز در كنار مسلمان­ها برخوردار و نيز از حقوق شهروندي بهره­مند خواهند بود.

در آيات فراواني پيرامون قوم يهود و مسيحيت آمده است كه آنها به حيات خود در قالب مرام و مسلك خويش تا روز قيامت ادامه خواهند داد. اين خود دليلي است كه آنها در نظام جهاني مهدوي در قالب مسيحيت و يهوديت در كنار مسلمان­ها به زندگي خود ادامه مي­دهند.

 gوَمِنَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّا نَصَارَى أَخَذْنَا مِيثَاقَهُمْ فَنَسُواْ حَظًّا مِّمَّا ذُكِّرُواْ بِهِ فَأَغْرَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَسَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللّهُ بِمَا كَانُواْ يَصْنَعُونَf؛[50]

و از كساني كه ادعاي نصرانيت داشتند، پيمان گرفتيم. ولي آنها قسمت قابل ملاحظه­اي از آنچه كه به آنها تذكر داده شده بود، به دست فراموشي سپردند، لذا در ميان آنها تا دامنه قيامت عداوت و دشمني افكنديم.

gوَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِf؛[51]

در ميان آنها (يهوديان) تا روز قیامت عداوت و دشمني افكنديم.

آيات ديگري نيز در اين زمينه وارد است كه وقتي آنها را در كنار برخي روايات قرار مي­دهيم،كه اشاره به جهاني بودن نظام مهدوي دارند این موضوع قابل برداشت است كه مسيحيان و يهوديان تا قيامت به حيات خود ادامه مي­دهند و ادامه حيات آنها، در قلمرو حكومتي نظام جهاني مهدوي است.

پيرامون كيفيت برخود امام مهدي4 با يهوديان و مسيحيان، حضور آنها در دوران بعد از ظهور و دادن جزيه به نظام حكومت جهاني، روايات بسياري از منابع حديثي وارد است كه به بيان برخي از آنها اشاره مي­كنيم:

ابابصير مي­گويد از امام صادق7 سؤال كردم.

قلت: فما يكون من اهل الجزيه عنده؟ قال: يسألمهم كما سألمهم رسول الله و يؤدّون الجزيه؛[52]

سرنوشت اهل كتاب در دولت مهدي چگونه است؟ فرمود: بسان پيامبر از آنان جزيه خواهد گرفت.

بنابراين سومين عامل شكل­گيري نظریه سكولاريزم، یعنی آموزه­هاي عقل­گريز و برخوردهاي غيرعقلاني و منطق‌گریز كشيشان نسبت به عالمان و مخالفان عقايد مسيحيت، و به تبع آن يأس و سرخوردگي آنها و توده مردم از دين و آموزه­هاي مسيحيت، در عصر ظهور به وقوع نپيوسته و نخواهد پيوست. دین اسلام با عقل محوري و سعه صدر تحمل مخالفان عقيدتي و سياسي را داشته و با هدايت­هاي عقلي و منطقي به شبهات و سؤالات آن­ها پاسخ خواهد گفت و به طور كلي، زمينه بروز رشد سكولاريزم در الگوي برتر و نظام جهاني مهدوي، از اساس و بنيان منتفي خواهد بود.

فصل سوّم: عوامل نظري و معرفتي

الف) عوامل تأسيس سكولاريسم

اینک به طرح عواملي مي­پردازيم كه با رويكرد نظري و فكري، مبناي شكل­گيري سكولاريزم در جهان مسيحيت شده­اند.

1. نظریه الهي حكومت

بنابر نظریه الهي حكومت (تئوكراسي) مشروعيت حكومت پادشاهان يا به طور مستقيم از ناحيه خدا افاضه شده يا از طريق كليسا به آنها محول مي­شود، يعني كليسا و پاپ واسطه مشروعيت حكومت پادشاهان شناخته مي­شوند. از اين رو، كليسا خود را قدرتي برتر از امپراطور مي­دانند.

در اواخر قرون وسطي، نظریه برتري معنوي كليسا و نقش ميانجي آن، رو به افول گذاشت و با ترويج و تثبيت نظریه الهي حكومت ـ كه مطابق آن امپراطور و شاه نماينده و ساية خدا در زمين بود ـ كليسا اقتدار معنوي خود را از دست داد و به يك نهاد حاشيه­اي و محكوم حكومت، مبدل شد.[53]

ترويج و تثبيت مبنای الهي حكومت پادشاهان، منجر به انزواي كليسا و در نهايت دين مسيحيت شده و نوعي جدایي حكومت و سياست از دين را در پي داشته است.

2. فلسفة سياسي مردم سالاري

در فلسفة سياسي مردم سالاري كه يك نظرية جديد است، مشروعيت حكومت از جانب خدا نيست، بلكه آراء مردم، حكومت را مشروعيت مي­بخشد. به تعبير ديگر حكومت الهي تئوكراسي كه از «بالابه پايين» مرتبه‌بندی می‌شود، جاي خود را به حكومت دمكراسي كه از «پايين به بالا» طبقه‌بندی شده، مي­سپارد.

طراحان نظریه دمكراسي هر چند در جزئيات و فروع با هم اختلاف دارند امّا همة آنها در عدم توجه به مشروعيت الهي حكومت، متفق القول هستند.

روزگاري بود كه حكومت­ها مبناي مشروعيت و سياست‌گزاري را از شرايع كسب مي­كردند، يعني حاكم هنگامي برحق محسوب مي­شد كه به پشتوانة دين بر مسند حكومت تكيه زده باشد و رفتار او هم بر وفق اخلاقيات ديني و شرايع و احكام مذهبي باشد. امّا از دو سه قرن گذشته به اين سو، اين رأي كاملاً متروك افتاده است.

به هر حال، انديشه سكولاريسم، دين را از عرصة حكومت بيرون راند و حق اقامة حكومت و تضمين قوانين را از آن آدميان دانست.[54]

هم‌چنين در ديدگاه مبتكر نظرية فوق ـ جان لاك ـ چنين آمده است كه مردم و حقوق آن از جايگاه ويژه­اي برخوردار است و هر چيزي (دين يا حكومت) كه حقوق آنها را سلب يا تقييد كند، محكوم است.[55]

3. دورة روشنگري (ظهور علم گرايي، عقل گرايي و فردگرايي)

دورة روشنگري كه در قرن هفدهم و هجدهم رخ داد، دوره­اي بود كه در آن حكومت­ خدا (تئوكراسي)، شديداً مورد تشكيك واقع شده بود و مشروعيت حكومت­ها از ناحيه خدا دانسته نمي­شد بلكه از ناحيه مردم شکل می‌گرفته است. در كنار اين تفكر، رشد علوم تجربي باعث بروز روحية افراطي علم­گرايي شد و در مقابل تعاليم كليسا و دين مسيحيت قرار گرفت، به گونه­اي كه حتي تلاش دانشمندان متأله مسیحی نظير نيوتن و گاليله، در مقابل هجمه علم­گرایي، نتيجه­بخش نبود.

در اين برهه بود كه بشر هر آنچه را كه در زمرة علوم تجربي قرار نمي­گرفت و در حواسّ انسان نمي­گنجيد ـ نظير نيروهاي غيبي، شياطين و ارواح و بالاتر از همه موضوع خدا را ـ از دایره اعتقادات خويش طرد كرد.[56]

البته بايد گفت كه شكوفایي علوم تجربي و رواج عقل­بسندگي در آغاز، منجر به انكار وجود خداوند نشد، بلكه صرفاً احساس بي‌نيازي به معارف وحياني و تفسير و برداشت‌هاي كليسا را پديد آورد كه مكتب «دئيسم» (خداپرستي عقلاني و طبيعي) درست در همين موقعيت فكري شكل گرفت.

به هر حال در ميان بخش‌هاي دورة مدرن، به لحاظ نظري و فكري بيشترين تأثير را عصر روشنگري بر انديشة سكولاريسم نهاده است. سكولاريسم خصوصاً با الهام از انسان­گرايي و عقل­گرایي عصر روشنگري، به محوريّت نقش انسان در عالم و استقلال عقل در تمامي عرصه­هاي زندگي تأكيد مي­كند. بروز و ظهور تفكر جدايي دين از حوزة اجتماع اگر چه در قرن‌هاي نخست بيشتر مستند به ادلّه نقلي و در دورة رنسانس، مستند به انگيزه­هاي احساسي و اجتماعي بود، امّا عقلانيت ابزاري و اعتقاد به كفايت عقل جزو دلیل‌هایی است كه طرفداران سكولاريسم، به ويژه از اين دوره به بعد براي اثبات انديشه خود اقامه مي­كنند.[57] از ديگر ادلّه جانبداران سكولاريسم علاوه بر اعتقاد به محوريّت و اصالتِ انسان، عقيده به اصالت فردِ انساني، عقيده به حقوق طبيعيِ او (در برابر قانون طبيعي و الهي)، عقيده به تقدم حق بر تكليف، و حتي گاه به عقيده به ذي حق بودن و غير مكلف بودن انسان است. تفكر انسان‌گرایي و فردگرایي كه در عصر روشنگري، بُعد فلسفي نيز يافته بود مسلماً با امر و نهي­ها و بايد و نبايدهاي دين خصوصاً در حوزه­هاي اجتماعي نمي­توانست سازگار باشد. به هر تقدير انديشة جدايي دين از سياست، فرهنگ، هنر، اخلاق و به طور كلّي از اجتماع در اين دوره سامان نهايي خود را يافته و صورت­بندي شد.

ب) طرد عوامل نظري سكولاريسم از انديشه مهدويت

در مقام مقايسة دين مسيحيتِ محرّف با اسلام و به ويژه با عصر ظهور، تمايزات فاحشي ميان آن دو به را شاهد خواهیم بود. زيرا هيچ كدام از مقولات سه­گانة فوق در ساحت نظام سياسي اسلام، خصوصاً در عصر ظهور، قابل اجرا نخواهد بود و به نحوي فرهنگ اسلام با توجه به آموزه­هاي سياسي، روش اجرای سياست، اهداف و انگيزه­هايی كه در پس آن نظام سياسي قرار دارند، مقولات سه­گانه را بر نمي­تابند. در ذيل به تفصيل آن موارد خواهيم پرداخت.

1. تجميع مسئوليت ديني و سياسي در پيامبر6 و امام7

در فرهنگ اسلام رهبر جامعه به همة شئون و نيازمندي‌هاي افراد توجه كرده و درصدد پاسخگویي و برآورده كردن آنها برخواهد آمد، هم‌چنان‌كه مسئوليت راهنمایي­هاي ديني و فرهنگي به عهدة رهبر و نظام حكومتي اسلام است. ساماندهي امورِ اجتماعي و سياسي جامعه نيز جزء مسئوليت او است.

اما چنان‌كه پیش از این مطرح شد در دوران سيطرة قرون وسطي و عدم سيطرة كليسا (عصر رنسانس)، مسائل ديني و راهنمايي‌هاي اعتقادي به عهدة كليسا، و حاكميت و سياست امور اجتماعي به عهدة پادشاهان بوده است،

اين نقيصه را دين ما چه در دوران صدر اسلام و حكومت اسلامي پيامبر اكرم6 و چه در دوران بعد از ظهور كه مؤلفه­هاي سياسي اسلامي به تمامت به منصه ظهور مي­رسد، با واگذاري مسئوليت­هاي حكومتي و ديني به شخص رهبر (پيامبر يا امام) برطرف كرده است. در يكي از رواياتي كه نقل شده، جابر از لوح حضرت زهرا3 چنین مضاميني را نقل مي­كند:

... ولا طهّرن الأرض بآخرهم من اعدائي و لا ملكنّه مشارق الأرض و مغاربها، و لا سخّرن له الرّياح و لاركضنّ له السحاب و لأرقينه في الاسباب ولأنصرنّه بجندي ولامدنّه بملائكتي، حتّي يعلن دعوتي، و يجمع الخلق علي توحيدي؛

خداوند به پيامبر6 در مورد امامان مي­فرمايد:) و به دست او [مهدي4] زمين را از دشمنانم پاك مي­سازم، شرق و غرب جهان را به حاكميت او درمي­آورم، بادها را به تسخير او درآورده، ابرها را زير پاي او قرار مي­دهم، بهترين ابزارها را در اختيار او گذاشته، با سپاه خود او را ياري نموده، با فرشتگانم او را تأیيد مي­نمايم، تا دعوت مرا (دين اسلام) آشكار سازد و همة مخلوقات را بر توحيد من گرد آورد.

همچنين از پيامبر اكرم6 نقل است:

لو لم يبق من الدنيا الا يوم واحد لطول الله ذلك اليوم حتّي لملك رجل من اهل بيتي تجري الملامم علي يديه، و يظهر الاسلام، والله لا يخلف الميعاد[58]

اگر از دنيا جز يك روز باقي نباشد، خداوند آن روز را به قدري طولاني مي­سازد كه مردي از اهلبيت من بر جهان حكومت مي‌كند، معجزات به دست او آشكار مي­شود و اسلام به وسيلة او ظاهر مي­گردد. خداوند هرگز در وعدة خود تخلف نمي­كند.

روايت­هاي كه عهده­دار بيان ويژگي‌هاي حكومت جهاني و رهبر آن است، در كتاب‌هاي حديث به وفور نقل شده­اند. در اكثر آنها شاخصه­هاي سياسي، حكومتي، ديني و فرهنگي رهبر بيان شده است و همه آنها حكايت از تجميع آن دو ويژگي در شخص امام و رهبر حكومت جهاني دارند.

به عنوان مثال در دو روايت فوق، ابتدا به شاخصه­هاي سياسي ـ كه همان حاكميت نظام جهاني مهدوي باشد ـ اشاره شده است. امتياز خاصي كه حكومت امام مهدي بر ديگر نظام­هاي دنيا دارد. ويژگي جهاني بودن آن است، يعني هيچ حكومتي در عرض حكومت مهدوي در جهان وجود ندارد و تنها يك حكومت و يك رهبر در جهان حكم­راني مي­كند.

نكته بعدي، مسئوليت فرهنگي و ديني رهبر نهضت جهاني است كه در راستاي همان اداي مسئوليت ديني‌ای است كه معنويت را در سراسر جهان گسترش داده و عالي­ترين باورداشتِ دين يعني توحيد و يگانگي خدا را جزو عقاید همه مردمان جهان مي‌گرداند. بي­شك ادعاي ناسازگاري حكومت مهدوي با سكولاريزم، ادعايی بي­مورد و خالي از منطق نخواهد بود، چون از جمله زمينه­های بروز سكولاريزم در ميان مسيحيان، تفكيك ميان حاكم ديني با حاكم سياسي بوده و نيز ادعا مي­شده كه مشروعيت سياسي از ناحيه خدا و از ممر كليسا به پادشاهان مي­رسيده است.

در نظام جهاني مهدوي اما اين نقيصه كه سبب ایجاد سكولاريزم مي­شود، برطرف خواهد شد.

چون:

اولاً رهبر نظام جهاني، دو مسئوليت را توأمان پذيرفته و به نحو احسن اجرا مي­كند، يعني هم رهبر سياسي و هم رهبر ديني و فرهنگي مردم است؛

ثانياً رهبر نظام جهاني، مشروعيت نظام خويش را مستقيم از ناحيه خدا مي­گيرد و او نظام جهاني مهدوي را تأييد كرده و مورد عنايت خويش قرار مي­دهد و در اين ميان فرد يا گروهي را واسطه رساندن مشروعيت به نظام جهاني قرار نمي­دهد.

با اين اوصاف و ويژگي‌ها، زمينه­هاي عرفی‌گرایی در عصر ظهور، به طور كلي از ميان خواهد رفت و در آن زمان با روی‌کردهایی نظير تجميع اجراي امور سياسي و ديني در شخص رهبر و نيز اعطای مشروعيت سياسي به صورت مستقيم از جانب خدا، نه تنها بسترهاي سكولاريسم را از ميان مي­برد، كه در مقابل مباني سكولاريسم قد علم كرده و با آن از در تهافت و تعارض درخواهد آمد.

2. نقش­آفريني مردم در حكومت جهاني

چنان‌كه گذشت، در بستر رشد و شكوفایي سكولاريزم، حكومت­هاي پادشاهي و سلطنتي‌ای قرار داشتند كه به رأي و نظر مردم هيچ بهایي نمي‌دادند، در طول تاريخ قرون وسطي و ابتدای رنسانس و نوزايي علمي، نظام سياسي جهان مسيحيت براساس نظام پادشاهي و سلطنتي، پي­ريزي شده بود و در اين نظام­هاي غير دموكراتيك، رأي و رضايت مردم، محلي از اعراب نداشت، از اين رو زمانی که فرضیه دموكراسي مطرح مي­شود، مورد اقبال عموم مسيحيان قرار مي­گيرد و با ورود نظریه حكومت مردم بر مردم، تئوكراسي و حكومت خدا بر مردم، از جوامع رخت بربسته و زمينه طرد كليسا و دين از جوامع مسيحيت فراهم مي­شود.

حال بايد به تعاليم اسلام نظر بيافكنيم تا روشن شود، آيا مردم در ساماندهي و ايجاد حكومت اسلامي، خصوصاً حكومت مهدوي نقش­آفريني مي­كنند؟ آيا حكومت مهدوي براي رأي و نظر مردم احترام و ارزش قائل هست؟ و آيا مي‌توان گفت در حكومت مهدوي نيز مباني دموكراسي لحاظ شده است؟

برای پاسخ به این سؤالات، ابتدا به مباني و اصول دموكراسي نظری می‌افکنیم.

اصول و مباني دموكراسي:

1ـ 2ـ نفي استبداد

در صورتي كه يكي از پايه­هاي اصلي دموكراسي را نفي استبداد بدانيم، تضاد با استبداد و ديكتاتوري از ويژگي‌هاي حكومت ديني ـ اسلامي است، در اسلام و حكومت اسلامي، جايي براي حكومت خودسرانه يك نفر يا يك گروه نيست. اساس تمام تصميمات و اعمال يك دولت اسلامي، نه براساس هوس فردي، كه باید بر پاية شريعت باشد.

تأمل در سخنان امام خميني نیز اين نكته را به روشنی قابل برداشت می‌کند، چنان‌كه مي­فرماید:

حكومت اسلامي، استبدادي نيست كه رئيس دولت مستبد و خودرأي باشد، مال و جان مردم را به بازي بگيرد و در آن، به دلخواه دخل و تصرف كند، هر كس را اراده­اش تعلق گرفت بكشد و هر كس را خواست انعام كند و به هر كه خواست تيول بدهد و املاك و اموال ملت را به اين و آن ببخشد. رسول اكرم6 و حضرت اميرمؤمنان و ساير خلفا هم، چنين اختياراتي نداشتند، در حكومت اسلامي حكومت­كنندگان در اجرا و اداره، مقيد به يك مجموعه شرط هستند كه در قرآن كريم و سنت رسول اكرم6 معين شده، از اين جهت، حكومت اسلامي، حكومت قانون الهي بر مردم است.[59]

در اين مورد آيت الله نائیني مي­گويد:

علي كل حال، رجوع حقيقت سلطنت اسلاميه، بلكه در جميع شرايع و اديان، به باب امانت و ولايتِ احد مشتركين در حقوق مشتركة نوعيه، بدون هيچ مزيت براي شخص متصدي و محدويت آن از تبديل به مستبدانه و تحكّم دل بخواهانه و قهر، از ضروريات دين اسلام، بلكه تمام شرايع و اديان است.[60]

براي تبيين بيشتر موضوع، توجهی به حكومت عصر پيامبر می‌اندازیم كه الگوي حكومتي براي حكومت جهاني مهدوي است. در اين حكومت، هر چند رهبري در اختيار فردي است كه از نظر دانش و بينش در اوج قرار دارد و در جان پاكش ذره­اي هوی و هوس يافت نمي­شود، اما در عين حال، خداوند به او دستور فرمود: و شاورهم في الامر:[61] كه با اين دستور، مشورت و نظرخواهي را در شعاع همة رعيت، و در گسترة تمامي امور سياسي و اجتماعيِ نظام اسلامي، به عهدة پيامبر اكرم گذارد.

هم­چنين دانشمندان اسلامي، از آية «و امرهم شوري بينهم»[62] چنين استفاده كرده­اند كه در كمال ظهور، دلالت دارد كه وضع امور نوعيه بر آن است كه به مشورت نوع برگزار شود.[63]

لذا پيامبر اكرم6 مي­فرمايد: اشيروا علي اصحابي؛ يارانم بر من نظر دهيد. سيرة آن حضرت گواه است كه حضرتش به نظر اصحاب خود فراوان ارج مي­نهاد، حتي به خاطر اظهارات آنها از اعمال نظر خود، صرف­نظر مي­فرمود، در اين مورد جنگ اُحد نمونه بارز آن است.[64]

در صدر اسلام، علاوه بر شور و مشورت براي اقتدار مردمي نظام اسلامي، از بيعت نيز استفاده مي­شده است.

اما در الگوي برتر (حكومت جهاني مهدوي) روش و سيرة حكومتي پيامبر اكرم6 به درستي پیاده مي­شود. و اين مهم را در تعهدنامه ميان امام و يارانش به خوبي ملاحظه مي­كنيم.

اميرمؤمنان علي7 در اين زمينه مي­فرمايد:

يبايعون عي ان لا يسرقوا.... و يشترط علي نفسه لهم: ان يمشي حيث يمشون و بلبس كما يلبسون و يركب كما يركبون...[65]

ياران با او بيعت مي­كنند كه هرگز دزدي نكنند و زنا نكنند، مسلماني را دشنام ندهند... و ايشان نيز بر خودش نسبت به ياران شرط مي­كند كه از راه آنها برود، لباسي مثل لباس آنها بپوشد و مركبي مثل مركب آنها سوار شود. آن‌چنان‌كه آنها مي­خواهند باشد.

از اين تعهدنامه­اي كه ميان امام و رهبر جهاني با ياران و سربازانش منعقد شده، برمي­آيد كه رهبر جهاني مستبد و خودمحور عمل نمي­كند، بلكه شروع نهضت جهاني خود را بر اساس قواعد دين پسند و فضائل اخلاقي آغاز خواهد كرد و علاوه بر اينكه سربازان و دولت­ مردان خويش را در عمل به آنها توصيه مي­كند، خودش نيز پيشاپيش بدان عمل خواهد كرد و بر عملي شدن آن، به ياران و كارگزاران خود تعهد مي­دهد.

در برخي از رواياتِ مهدويت نكات جالبي آمده كه اشاره به نفي استبداد در حكومت جهاني امام مهدي4 دارد. به عنوان مثال از رسول اكرم6 چنين نقل شده است:

اذ بعث الله رجلاً من اطايب عترتي و ابرار ذريتي، عدلاً مباركاً زكيّاً... يكون من الله علي خدوٍ لا يغترّ بقرابه، و لا يضع حجراً علي حجراً، ولا يقرع احداً في ولايته بسوط الّا في حد؛[66]

آن‌گاه خداوند مردي را از بهترين فرزندان و پاكترين عترت من بر مي­انگيزد كه سراپا عدل و بركت و پاكي است... او دقيقاً فرمان خدا را اجرا مي­كند، با كسي حساب خويشاوندي ندارد، سنگي روي سنگي نگذارد، در دولت او كسي تازيانه نخورد، جز اينكه حق بشري در حقش جاري شود.

در روايت فوق به نكته­هايي بر مي­خوريم كه به وضوح دلالت بر نفي استبداد در حكومت مهدوي دارد، توجه نكردن رهبر جهاني به خويشاوندان در امر حكومت و نيز ايجاد امنيت اجتماعي و رواني براي همه مردم و در كنار آن تنبيه بي­جهت و شلاق از این قبیل است.

3ـ 2ـ مشاركت و رضايت عمومي

مشاركت مردم در تشكيل حكومت و تداوم آن و نيز رضايت آنها از ساختار و عملكرد آن جزو اصول اساسي دموكراسي در يك نظام به شمار مي­آيد. هرچه درصد مشاركت و رضايت عمومي مردم نسبت به يك نظام بيشتر باشد، پايه­هاي دموكراسي در آن حكومت استوارتر خواهد بود و مردم نسبت به آن احساس مسئوليت بيشتری خواهند كرد و براي حفظ و دوام آن نظام بيشتر از جان مايه خواهند گذاشت. همين مهم در نظام جهاني مهدوي بروز و ظهور جدي دارد و از طرفي، مردم برای تشكيل نظام جهاني، فعاليت دو چندان كرده و حكومت جهاني را تشكيل مي­دهند و از طرف ديگر، نسبت به عملكرد آن رضايت كامل دارند.

تبيين مشاركت و رضايت مردمي از نظام مقدس مهدوي در گروء غور در رواياتي است كه در اين زمينه از معصومان نقل شده است.

از پيامبر اكرم6 نقل است:

... يملا الارض عدلاً كما ملئت جوراً يرضي بخلافته أهل الأرض و أهل السماء والطير في الجو...[67]

... [امام مهدي4] زمين را از عدل پُر مي­كند، چنان‌چه از جور پُر شده باشد و همة ساكنان زمين و آسمان حتي پرندگان در هوا، از حكومت ايشان خشنود و راضي هستند.

و نيز آن حضرت فرمود:

أبشركم بالمهدي يبعث في أمتي علي اختلاف من الناس و زلزال يملأ الأرض عدلاًو قسطاً كما ملئت جوراً و ظلماً، يرضي عنه ساكن السماء و ساكن الارض[68]

بشارت مي­دهم شما را به مهدي4، آن هنگام که اختلاف در ميان مردم و رخ‌داد زلزله زمین را پر کرده قيام مي­كند و زمين را پر از عدل و داد مي­كند. چنان‌چه پر از جور و ظلم شده باشد، اهل آسمان و زمين از ايشان راضي و خشنود مي­شوند.

وقتي كه حكومت مهدوي، استقرار پيدا كرد، رهبر جهاني بر اساس مباني اسلامي و ساختار دقيق و منسجم و با نظارت و اشراف همه­جانبه، عدالت را در جهان، كران تا كران مي­گستراند، طوري كه همه اقشار مردم در همة سطوح مختلف جامعه، گسترش عدل و داد را به وضوح مي­بينند. با اين عمل، رضايت و خشنودي همة اهل زمين فراهم شده و آنها مشتاقانه در تثبيت و فرآيند نظام مقدس جهاني تشريك مساعي مي­كنند، در واقع حكومت جهاني را از خود دانسته و به دنبال تحقق اهداف آن برخواهند آمد.

3ـ 2ـ نظارت و كنترل دقيق رهبر نسبت به دولت­مردان

از جمله ويژگي­هايي كه در ايجاد دموكراسي نقش اساسي دارد، نظارت و كنترل عملكرد دولت مردان از ناحيه رهبر و حاكم است. هر چه اين نظارت دقيق­تر و عميق­تر باشد، لغزش و اشتباهات در عملكرد دولت­مردان كمتر شده و بیش از پیش قانون‌مند را در پيش مي­گیرند.

نظارت و كنترل رهبرجهاني نسبت به كارگزاران خود يكي از عواملي كه مثبت در نظام جهاني مهدوي است. امام صادق7 مي­فرمايد:

المهدي تسمع بالمال، شديد علي العمّال رحيم بالمساكين؛[69]

مهدي بخشنده­ای است كه مال را به وفور مي­بخشد، بر مسئولين كشوري بسيار سخت مي­گيرد و بر مردمان (بي­نوايان) بسيار رئوف و مهربان است.

در این روايت، اشاره به برخي از اصول مردم‌سالاری نظير برخورد مناسب و رئوفانه با مردم، در مقابل برخورد شديد و دقيق نسبت به دولت­مردان شده است. بخشش‌هاي فراواني كه از سوي دولت جهاني به مردم و نيازمندان مي­شود، حكايت از فراواني نعمت و اقتصاد پيشرفته و رفاه عمومي دارد.

علاوه بر اصولي كه براي تحقق دموكراسي برشمرده شد، اصول ديگري نظير اصل برابري و حاكميت قانون[70] نيز در نظام جهاني مهدوي اجرایی مي­شود، هرچند بهتر است به جاي واژه دموكراسي، واژه مردم سالاري ديني يا مردم سالاري مكتبي تعبير شود.[71]

همة روی‌کردهای مثبتی كه در اصل دموكراسي مطرح است، در نظام مهدوي نیز با صبغه و رنگ توحيدي موجود است، يعني قبل از آنكه اصول دموكراسي عملياتي شود، اساس دكترين دين و معنويات اجرایي مي­شود.

در فرجام اين فراز از بحث، نتيجه مي­گيريم كه حكومت جهاني مهدوي با استفاده از مباني و اصول اسلامي و نيز با تأسي از نظام مقدس پيامبر اكرم6 و اميرمؤمنان7 و هم‌چنين با ارائة مردم سالاري ديني يا مكتبي، طرحي نو در انداخته و زمينه­هاي نفوذ سكولاريسم را كه با دست­مايه دموكراسي ليبرالي بر حاكميت كليسا و حكومت­هاي پادشاهي تئوكراسي تاخته است، از بين ببرد. سكولاريسم چنان‌چه قبل از اين بيان شد كه سوژه­ها و حربه­هاي آن نمی‌تواند در عرصه مهدويت و نظام جهاني مهدوي نفوذ كند و جاي پایي براي خود باز كند، در اين‌جا نيز با حربه دموكراسي ره به جايي نخواهد برد

3. تعالي علوم در دوران بعد از ظهور و هماهنگي آنها با تعاليم مهدويت

چنانكه گذشت، در عصر روشنگري بروز و ظهور دو عاملِ علم­گرایي (ساینتیسم)[72] و عقل­گرایي (راسيوناليسم)،[73] سبب شد تا قلمروي دينِ مسيحيت تهديد و به نوعي اصل آن به مخاطره بيافتد. چنانكه بيان شد علت آن نيز وجود برخي از آموزه­هاي علم­ستيز (زمين‌محوري و...) و عقل­ستيز (تثليث، فدا، گناه جبلي و...) بوده كه باعث شده تا كشيشان و روحانيون مسيحي، در راستاي دفاع از آنها با علم و پيشرفت­هاي علمي و نيز با عقل و قوانين عقلي به مبارزه برخاسته و آنها را تخطئه كنند.

واكنش شديد كليسا و چالش ديانت با علم و عقل، اين حس و تلقي را به وجود مي­آورد كه قطار علم و پيشرفت به حركت در نمي­آيد، مگر اين­كه سرنشينان آن از دين روي برگردانند و يا حداقل آن را از مداخله در زندگي عرفي و دنيایي منع نمايند. از اين رو، علم­گرايان، مانند هولباني[74]و جامعه­شناسان و ماركسيسم­ها[75] خواهان حذف دين به دليل ایجاد مانع در راه تمدن و پيشرفت شدند.

نواقصي كه در آیین مسيحيت باعث ایجاد انديشه سكولاريسم گرديده است، در اسلام و حكومت جهاني حضرت مهدي4 به چشم نمي­خورد. آن زماني كه با ظهور رهبر جهاني، فرهنگ سياسي ـ اجتماعي اسلام به بار نشسته و عملياتي مي­شود، بر عليه علم، پيشرفت علمي و عقل و قوانين عقلي، به مبارزه برنخواهد خواست. واژه­هاي ترغيبي و تشويقيِ فراواني در متون اسلامي، مردم را به تعقل و تعلم بيشتر فرا مي­خواند و اصلاً اسلام از مسلمان­ها مي­خواهد كه قبول باورداشت­ اسلامي را از روي تعقل و آگاهي بپذيرند نه از روي تقليد و ناآگاهي.

علم در اسلام

در متون قرآني و روایي، كه منابع غني دين اسلام به حساب مي­آيند، بر انديشه و انديشه­ورزي به فراوانی تأكيد شده است. در فرهنگ قرآن، عالم و غيرعالم در يك سطح و رتبه قرار ندارند، كه انسانِ داراي بصيرت و علم از انسان جاهل به مراتب مقامش بيشتر است.

gهَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِf؛[76]

آيا كساني كه مي­دانند و كساني كه نمي­دانند يكسانند؟ تنها خردمندان هستند كه بپذيرند.

در روايات اسلامي نيز به اين مهم توجهی ويژه شده و شايد به هيچ موضوعي به اندازه علم و تعلم بها داده نشده است.

از پيامبر اكرم6 چنين نقل است:

طلب العلم فريضه علي كل مسلم؛[77]

تحصيل دانش بر هر مسلماني واجب است.

و نيز در روايت ديگري از آن حضرت نقل است:

ان الله يطاع بالعلم و يعبد بالعلم، و خير الدنيا والاخره مع العلم و شرّ الدنيا والآخره مع الجهل[78]

خداوند با علم اطاعت و بندگي مي­شود. خير دنيا و آخرت در پرتو علم به دست مي­آيد و شر دنيا و آخرت از جهل و ناداني دامن‌گير انسان مي­شود.

از آيات و روايات مذکور كه نظاير آن در متون ديني بسيار است، مي­توان به جايگاه و اهتمام خرد و خردورزي در اسلام پي برد و اين نيز خود تفاوت آشكار و اساسي ميان اسلام و مسيحيت را به همراه دارد، زيرا وقتي اسلام خود به دانش و رشد و تعالي آن اهتمام داشته و مردم را در كسب و ارتقاي آن تشويق و ترغيب مي­نمايد و از طرفي، در ميان آموزه­هاي آن، مواردي كه با علم، سر ستيز داشته باشد يافت نشود، ديگر زمينه­هاي چالش ميان علم و اسلام به وجود نيامده و در پي آن، به طور قهري بستر ايجاد و رشد انديشه سكولاريسم، منتفي خواهد شد.

امّا موضوع اهميت علم و رشد و شكوفايي آن در دوران بعد از ظهور يعني دوران تشكيل حكومت واحد جهاني، ملموس­تر و بيشتر قابل درك است.

در منابع حديثي پيرامون تحول علوم در آن دوران، مطالب جالبي نقل شده است كه در ذيل به برخي از آنها اشاره مي­شود تا تمايز ميان حكومت­هاي سكولار مسيحي با حكومت جهاني مهدوي آشکار شود.

از امام صادق7 منقول است:

العلم سبعه و عشرون حرفاً فجميع ما جاءت به الرسل حرفان فلم يعرف الناس حتي اليوم غير الحرفين فاذا قام قائمنا اخرج الخمسه والعشرين حرفاً في الناس، و ضمّ اليها الحرفين حتي يبتّها سبعة و عشرين حرفاً؛

علم و دانايي از بیست و هفت حرف تشكيل مي­شود، تمام آنچه پيامبران (تاكنون) آورده­اند دو حرف است و مردمان بيش از اين دو حرف تا كنون نشناخته­اند. آنگاه كه قائم4 ما قيام كند بیست و پنج حرف ديگر را آشكار مي­سازد و ميان مردم گسترش مي­دهد و آن دو حرف را نيز به آنها ضميمه مي­سازد تا بیست و هفت حرف گسترش پيدا كند.

روايت فوق نماد رشد و شكوفایي علم در حكومت جهاني است و اين پيشرفت و تعالي به حدي است كه قابل قیاس با هيچ يك از دوران زندگي بشر نمي­باشد. در اين روايت بيانِ پيشرفت، به صورت رمزگان بيان شده، يعني سقف تكامل علمي بشر را در قالبِ مراتبِ بیست و هفت حرفي معرفي كرده و اعلام می‌دارد که تا دوران قبل از تشكيل حكومت جهاني، تنها دو مرتبه از آنها براي بشر مكشوف مي­شود و مابقي آنها كه رشد تقريباً دوازده برابري است، موكول به دوران بعد از ظهور و زمان استقرار حكومت جهاني مهدوي شده است.

اين رويكرد كه مباني و اصولِ علمي ـ معرفتي حكومت جهاني مهدوي، از مباني و اصول علمي ـ معرفتي اسلام سرچشمه گرفته است، با واقعيات و حقايق علوم و پيشرفتهاي آن هماهنگي و همسویي كامل پیدا می‌کند و از اين‌رو هر آنچه علم و دانش به سوي پيشرفت و تكامل گام بردارد، بيشتر با مباني علمي و معرفتيِ نظام جهاني، همسو و هم­جهت خواهد شد و شايد تعبير اين چنيني در مقام مقايسه و تطبيق صحيح بنماید كه در دوران بروز و ظهور انديشه سكولاريزم يعني دوران رنسانس، كليسا و كشيشان مسيحي با فقدان مباني وقواعد علمي ـ معرفتي فاخر روبه‌رو بودند و اين امر سبب مخالفت و حاشيه­نشيني از قافله علم و پيشرفتهاي علمي مي­شده است و به مرور زمانو  به ناچار به جهت کاستن از فاصله قافله رو به حركت علوم، خود را دنبال­روي مكاتب علمي و معرفتي بشري قرار مي­داده­اند.

اما در دوران نظام جهاني مهدوي، رويكردِ فوق حركتی معکوس به خود گرفته و زمينه­ها و بسترهاي پيشرفت علوم از نهاد حكومت جهاني بر مي­خيزد. اين حركت به قدري سريع و غيرقابل تصور است كه در حكم اعجاز و خرق عادت جلوه مي­كند، روايتي كه پیش از آن بدان اشاره شد و رُشد علوم در دوران بعد از ظهور را حدود دوازده برابر قبل از آن توصیف کرده بود، به خوبي عمق پيشرفتِ علوم را به تصویر كشيده است.

پس نظام دولت جهاني امام مهدي4، نه تنها چالشی با علوم و پيشرفت‌هاي علمي ندارد كه باعث فراهم­آمدنِ زمينه­هاي رشد علوم فراوان، از لحاظ كيفي و كمي شده و مردم با حمايت و استعانت آن نظام مقدس جهاني، به قله­هاي رفيع علوم خواهند رسيد.

مورد فراگيري علوم در دوران بعد از ظهور از امام صادق7 روايتي منقول است:

... و تؤتون الحكمه من زمانه حتّي ان المرأه لتقضي في بيتها بكتاب الله تعالي و سنه رسول الله؛[79]

به انسان­هاي [دوران بعد از ظهور] آن اندازه حكمت و معرفت داده مي­شود كه زن در ميان خانه­اش بر اساس كتاب خدا و سنت رسول خدا6 اجتهاد مي­كند.

در روايت طولاني از اميرمؤمنان در مورد علوم مردمان نظام جهاني چنين آمده است:

... و يغبقون كأس الحكمه بعد الصبوح؛[80]

(مردمان) در صبحگاهان و شامگاهان جام‌هاي حكمت و معرفت سر مي­كشند.

بعد از بيان مطالب و روايات فوق، آيا هم‌چنان جاي اين سؤال باقي است كه سكولاريزم يك فرايند قهري است و همه حكومت­ها و همه جوامع را در مي­نوردد؟ يا بايد گفت عصر ظهور از اين قاعده مستثني است. زيرا اصول عقلي و علمي ـ معرفتي بنیادینی در اسلام تعبیه شده است که جايی براي نفوذ انديشه سكولاريسم در قلمروي اسلام و حكومت جهاني مهدوي نخواهد گذاشت.

فصل چهارم: آخرين سخن

در فرجام مقاله اين نتيجه حاصل می‌شود كه ميان مقوله مهدويت و نظریه سكولاريسم تفاوت و جدایي عميقي وجود دارد. علت آن نيز به تفاوت پايه­اي ميان آن دو باز مي­گردد، زيرا هيچ يك از عوامل پديدآورنده سكولاريسم اعم از عواملِ ديني، تاريخي ـ اجتماعي و نظري ـ معرفتي كه در متنِ مقاله به تفصيل بدان اشاره شد، در شكل­دهي مهدويت دخالت ندارند. مهدويت با برگرفتگي از مباني دين مبین اسلام كه به عنوان آخرين، جامع­ترين، كامل­ترين دين آسماني برشمرده شده، مبناءسازي و ساختارمندي مي­شود. با عنايت به اهداف مقدسي كه مهدويت در پيش دارد ـ كه همان عدالت­گستري در سراسر گيتي و تجميع سياست و ديانت در جوامع بشري است ـ خوب زيستن را عملياتي كرده و بشريت را به آن تجربه نائل می‌کند.