چکیده
هدف این پژوهش، تعیین سهم هر یک از متغیرهای امید، خوش‌بینی و منبع کنترل در پیشبینی میزان انتظار فرج در دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری است. نمونه پژوهش، عبارت است از 362 نفر از دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان یادشده در نیم‌سال دوم سال تحصیلی 91 - 92 که با روش تلفیق خوشه‌ای دومرحله‌ای و تصادفی ساده انتخاب شدند. برای اندازه‌گیری متغیرهای تحقیق، از مقالات برخی پژوهشگران استفاده شد و داده‌ها با استفاده از آمار توصیفی و تحلیل رگرسیون گام به گام مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته‌ها نشان داد میانگین انتظار فرج دانشجویان این دانشگاه‌ها 10/60 است. از نتایج تحلیل رگرسیون گام به گام نیز دریافتیم که امید به طور معناداری انتظار فرج دانشجویان را پیشبینی می‌کند (00/0p=) و افزودن متغیر منبع کنترل به متغیر امید قدرت پیشبینی انتظار فرج دانشجویان را افزایش می‌دهد ( 00/0p= )، اما اضافه شدن متغیر خوش‌بینی به معادله، باعث افزایش معنادار این قدرت پیشبینی دانشجویان نمی‌شود.
از پژوهش حاضر نتیجه می‌گیریم از جمله راه‌های تقویت انتظار فرج در دانشجویان، افزایش امید و منبع کنترل درونی در آنان است.
مقدمه
امروزه بشر در سراسر عالم و در میان تمام ادیان و مذاهب به دنبال رسیدن به آرزویی بزرگ است. رسیدن به این آرزو، نقطه اتصال و اشتراک میان تمام انسان‌هاست و آن رسیدن به آرمان‌شهر موعودی است که اساس قوانین آن عدالت و برابری است و بر کرسی حکمرانی آن انسانی فرهیخته و عادل جای گرفته است که واسطه بین آسمان و زمین و خلیفه و جانشین خداوند در زمین است. امید به تحقق یک کل جهانی انسانی، در روایات اسلامی «انتظار فرج» خوانده شده است (جزایری، 1389: 50).
انتظار، حقیقتی است که از ترکیب ایمان و اعتقاد به خدا و مبانی دین و نیز اشتیاق به ظهور موعود الهی شکل گرفته تا به کمک امداد‌های الهی، حکومت قسط و عدل را در جهان گسترش داده و همه را تحت فرمان یکتا پرستی درآورد. انتظار یا آینده‌نگری به حالت کسی گفته می‌شود که از وضع موجود ناراحت است و برای ایجاد وضع بهتر تلاش می‌کند (مکارم شیرازی، 1380: 101 - 102).
اعتقاد به دوره آخرالزمان و انتظار منجی (فتوریسم) عقیده‌ای است که در کیش‌های آسمانی یهود، زرتشت، مسیحیت و مدعیان نبوت _ عموماً _ و دین مقدس اسلام _ خصوصاً _ به مثابه یک اصل مسلّم، مورد پذیرش واقع شده است. یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان در سراسر تاریخ محنت‌بار خود هرگونه سختی و شکنجه را به این امید بر خود هموار کرده‌اند که روزی «مسیحا» یا «سوشیانت» خواهد آمد (محمدی آرانی، 1386).
انتظار در فرهنگ اسلام و به‌ویژه در مکتب تشیع از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و در مباحث مهدویت، درخشندگی خارجی دارد. مجموعه روایاتی که از «انتظار» سخن گفته‌اند به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: دسته اول، روایاتی است که به انتظار فرج و گشایش، به صورت عام و کلی اشاره کرده است و دسته دوم، روایاتی که درباره فرج قائم آل محمد و ظهور آخرین مصلح جهانی و موعود است.
رسول اکرم فرموده‌اند:
افضل اعمال امتی انتظار الفرج من الله عزوجل؛
برترین عمل امت من، انتظار فرج از جانب خدای بلندمرتبه است.
از جمله آموزه‌های دینی که نقش زیادی در اصلاح فرد و جامعه دارد، انتظار فرج است. شیعیان بر این باورند که تنها درمان دردهای بشر، رو آوردن به اسلامی است که در آن، امام زمان به روشنی الگوی رفتاری تلقی شوند و همه دعوت‌ها، کوشش‌ها و خروش‌ها در جهت احیای تعالیم کتاب خدا و عترت پیامبر قرار گیرد (صدر، 1356). نظام مهدوی برای آسایش، کمال و تعالی بشر برنامه‌هایی دارد که فطرت بشر، منتظر آن است (حاتمی، 1385).
برای دستیابی به هدف ظهور منجی باید انسان‌های منتظر زمینه‌های استقرار این دولت کریمه را آماده و سمت و سوی حرکتشان به سمت فرهنگسازی و زمینه‌چینی این آرمان‌شهر موعود باشد (داوودی، 1390). بنابراین سؤال مهم این است که چه عواملی در میزان انتظار فرج می‌تواند مؤثر باشد.
در این تحقیق از میان مؤلّفه‌های متعددی که می‌توانند در شکل‌گیری و فرهنگسازی انتظار فرج نقش ایفا کنند، امید، خوش‌بینی و منبع کنترل مورد بررسی قرار می‌گیرد.
امید به معنای توانایی باور به داشتن وضعیت بهتر در آینده است. امید با نیروی نافذ خود، تحریک کنندۀ فعالیت فرد است و نیروهای تازه‌ای را در فرد ایجاد می‌کند. امید به عنوان یکی از منابع مقابلۀ انسان در سازگاری با مشکلات و حتی بیماری‌های صعب العلاج در نظر گرفته می‌شود. همچنین امید می‌تواند به عنوان یک عامل شفادهنده، چندبعدی، پویا و قدرتمند توصیف شود و نقش مهمی در سازگاری با فقدان داشته باشد (عبادی و فقیهی، 1389).
«امید» از جمله مسئله‌های مورد توجه در اسلام است؛ چنان‌که خداوند همواره انسان را به امیدواری و خوش‌بین بودن به نظام زندگی دعوت کرده و آینده روشنی را برای او ترسیم می‌کند. برعکس، ناامیدی را بسیار قبیح و زشت شمرده، آن را دومین گناه کبیره قلمداد می‌کند؛ زیرا سبب یأس از لطف، رحمت و اعتقاد نداشتن به قدرت و کرم بی‌پایان الهی می‌شود. انتظار به معنای امید به آینده‌ای سعادت‌آفرین است که همگان در آن، از فساد و ناحقی‌ها نجات یابند و نیز به معنای چشم به راه بودن برای تحقق عدل و برقراری نظام عدل الهی است. اصل انتظار فرج از یک اصل کلی اسلامی و قرآنی دیگر استنتاج می‌شود و آن اصل حرمت یأس از «رَوْح الله» است(مکارم شیرازی، 1380: 101 - 102).
در فرهنگ مترقی مهدویت، امید، محور اصلی است. هدف اصلی انتظار، زنده نگه داشتن روح امید و نشاط، احساس تعهد و مسوولیت و پیوند روحی با امام موعود است. اعتقاد به منجی، روشن انگاشتن آینده جهان و آخر خط ندانستن وضعیت کنونی جهان است. از همین‌رو در همه ادیان الهی بشارت موعود، نوید می‌بخشد (حاتمی، 1385).
از دیگر زمینه‌هایی که در دیدگاه اسلامی، جایگاهی ویژه دارد، خوش‌بینی یا مثبت‌نگری است. مثبت‌نگری را می‌توان استفاده کردن از تمامی ظرفیت‌های ذهنی مثبت و نشاط‌انگیز و امیدوار کننده در زندگی، برای تسلیم نشدن در برابر عوامل منفی ساختۀ ذهن و احساس‌های یأسآور ناشی از دشواری ارتباط با انسان‌ها و رویارویی با طبیعت دانست. به دیگر سخن، مثبت‌نگری را می‌توان «خوش‌بینی» نسبت به جهان، انسان و خود برشمرد (اسلامی، 1387: 10). امید و نشاط در سایۀ خوش‌بینی حاصل می‌شود. پیشوایان دین در روایات خود بر این نکته تأکید کرده‌اند (اشرفی، 1387: 21). امام علی می‌فرماید:
خوش‌گمانی، از بهترین صفات انسانی و پربارترین مواهب الهی است. خوش‌بینی، مایۀ آرامش قلب و سلامت دین است. کسی که به مردم خوش‌گمان باشد، محبت آن‌ها را به سوی خویش جلب خواهد کرد. (آمدی تمیمی، 1378: 379)
شهید مطهری به بررسی نگاه بدبینانه و اضطراب آور مادی مسلک‌ها، در تحلیل آیندۀ تاریخ می‌پردازد و مهم‌ترین علت این بدبینی را نداشتن اهداف والای الهی و معنوی می‌داند (محمدپور دهکردی،1392). وی معتقد است اولین کارکرد انتظار، خوش‌بینی نسبت به آینده است (مطهری، 1382: 64). اندیشه مهدویت بیش از هر چیز مشتمل بر عنصر خوش‌بینی نسبت به جریان کلی نظام طبیعت و سیر تکاملی تاریخ و اطمینان به آینده و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان کار بشر است که بر اساس بسیاری از نظریه‌ها و فرضیه‌ها، بسیار تاریک و ابتر است(همو: 14-13).
راسل در کتاب امیدهای نو می‌گوید:
امروز دیگر غالب دانشمندان امیدشان را از بشریت قطع کرده و معتقدند که علم به جایی رسیده است که به زودی بشر به دست علم نابود خواهد شد. امّا ما مسلمانان خوش‌وقتیم که بر خلاف این همه بدبینی‌ها _ که در دنیای غرب برای بشریت به وجود آمده _ به آینده بشریت خوش‌بین هستیم؛ این‌که یک حکومت عادل جهانی بر مبنای ایمان، خداپرستی و خداشناسی و بر مبنای حکومت قرآن به وجود می‌آید. (مطهری، 1373: 165)
مؤلفه دیگری که در این تحقیق به عنوان عاملی مؤثر در انتظار فرج بررسی شد، منبع کنترل است. مفهوم منبع کنترل، در چارچوب نظریه راتر ارائه شده است. راتر در بیان مفهوم منبع کنترل، به دو بعد فرضی درونی و بیرونی اشاره دارد. گروهی که موفقیت‌ها و شکست‌های خود را عموماً به شخص خود (کوشش یا توانایی شخصی) نسبت می‌دهند، افراد دارای منبع کنترل درونی نامیده شده‌اند و گروه دوم که موفقیت‌ها و شکست‌های خود را معمولاً به عوامل بیرون از خود (بخت و اقبال یا دشواری موقعیت‌ها) نسبت می‌دهند، افراد دارای منبع کنترل بیرونی نام گرفته‌اند (سیف، 1368). اشخاص دارای منبع کنترل درونی باور دارند که کارآمدی، تدبیر، سخت‌‌کوشی، احتیاط و مسئولیت‌پذیری به پیامدهای مثبت خواهد انجامید و رفتارشان نقش مهمی در افزایش برون‌دادهای خوب و کاهش برون‌دادهای بد دارد. برعکس افرادی که منبع کنترل بیرونی دارند، رویدادهای مثبت یا منفی را پیامد رفتار خود نمی‌دانند، بلکه آن را به شانس، سرنوشت، نفوذ افراد قدرتمند و عوامل محیطی ناشناخته خارج از کنترل خود نسبت می‌دهند (حیدری و همکاران، 1378).
نکته مهم این است که نتایج به دست آمده از تحقیقات بیانگر آنند که خوش‌بینی در چگونگی تفکر و تبیین افراد درباره علل رویدادها ریشه دارد. هر فردی برای نسبت دادن پدیده‌ای به علتی معین، گرایش‌های خاص خود را دارد که از آن به سبک تبیین یاد می‌شود. افراد بدبین، علت هر رویدادی را کلی و فراگیر دانسته و آن را به جنبه‌های گوناگون زندگی تعمیم می‌دهند. اما در مقابل، خوشبینان علت وقوع یک رویداد را خاص همان مورد دانسته و از تعمیم آن در موارد دیگر خودداری می‌کنند. این شیوه سبب می‌شود
که آن‌ها احساس کنترل بیشتر و بهتری بر اوضاع و شرایط داشته و از امنیت روانی بهره‌مند شوند. افراد بدبین، عامل وقوع رویدادهای نامطلوب را خود _ یعنی عامل درونی _ در نظر گرفته، نسبت به آن احساس گناه، شرمساری و ناامنی روانی می‌کنند. اما در مقابل، خوشبینان هنگامی که با پدیده‌های آسیب‌زای زندگی روبه‌رو می‌شوند، تنها خود را مقصر قلمداد نکرده و در پی یافتن تأثیر احتمالی سایر عوامل و شرایط بر این مشکل برمی‌آیند (حسنی و دیگران، 1390).
از طرف دیگر جوانان در شکل‌دهی آینده مطلوب جامعه انسانی نقش محوری دارند. ترویج و گسترش اندیشه مهدویت در جامعه از وظایف منتظران و شیفتگان امام مهدی است. این وظیفه و تکلیف اگرچه درباره عموم افراد جامعه، حساسیت و اهمیت خاصی دارد، اما درباره نسل جوان و نوجوان از اهمیتی ویژه و حساسیتی مضاعف برخوردار است. یکی از دلایل اهمیت مسئله، نقش‌پذیری و تأثیرپذیری آسان‌تر و بهتر قشر جوان در مسائل تربیتی و دینی است. جوانان برای آینده کشور، به شور، احساس، تحرک و تابندگی نیاز دارند. آنان درصدد اظهار وجود، رشد شخصیت و ترقی در عرصه‌های حیات فردی و اجتماعی هستند. جوانان با عشق به حضرت مهدی می‌توانند امواج سهمگین را رقم زده و توفان‌ها برپا کنند. آنان در کنار شور و احساس صاحب تفکر و اندیشه‌اند و ذهنی تحلیل‌گر دارند؛ درست را از نادرست بازمی‌شناسند و به بایدها و نبایدها می‌رسند. این امر به‌ویژه درباره دانشجویان مصداق دارد؛ زیرا دانشجو در پی حقیقت‌جویی است و دانشگاه یکی از مکان‌های مهم اندیشه‌ورزی به شمار می‌رود. از سوی دیگر، دور ساختن جوانان از مهدویت در صدر فهرست سیاه نظام سلطه و مخالفان قرار دارد (حسین‌زاده و همکاران، 1388: 130) و طبیعتاً در این میان دانشجویان به دلیل نقش تعیین کنده آن‌ها در سرنوشت جامعه بیش از همه مورد توجه قرار می‌گیرند و بر روی آنان سرمایه گذاری می‌شود.
درباره انتظار فرج و عوامل مؤثر بر آن به‌ویژه در جوانان، مقالات پژوهشی اندکی منتشر شده است. از معدود پژوهش‌ها در این‌باره، تحقیق حسین‌زاده و همکاران (1388: 129) است که بر روی جوانان 15 - 29 ساله شهر تهران انجام شد و نتایج آن نشان داد که درباره ایمان و باور به مهدی میانگین به دست آمده کمی بزرگ‌تر از سطح متوسط و درباره انتظار ظهور میانگین به دست آمده بزرگ‌تر از سطح متوسط است و بیشتر اعضای گروه نمونه، گویه‌های شناخت حضرت مهدی را درست پاسخ داده و بیشترین تعداد آن‌ها فلسفۀ ظهور را آشکار شدن حق و از بین رفتن باطل،تشکیل حکومت واحد جهانی و اجرای دین خدا ذکر کرده بودند.
حال با توجه به اهمیت دوران جوانی از لحاظ ویژگی‌های فکری و عاطفی در تقویت انتظار فرج و هدف تهاجم فرهنگی قرار گرفتن جوانان و با توجه به این‌که به دلیل حقیقت‌جویی دانشجویان و محل اندیشه‌ورزی بودن دانشگاه، اهمیت تقویت انتظار فرج در دانشجویان حتی بیشتر از سایر جوانان است و با توجه به این‌که درباره انتظار فرج و عوامل مؤثر بر آن به‌ویژه در جوانان، پژوهش‌های اندکی منتشر شده است، هدف تحقیق حاضر تعیین سهم هریک از متغیرهای روانشناختی امید، خوش‌بینی و منبع کنترل در پیشبینی میزان انتظار فرج در دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری است.
با توجه به این‌که موضوع تحقیق به بررسی سهم امید، خوش‌بینی و منبع کنترل در پیشبینی انتظار فرج دانشجویان دانشگاه پیام نور استان چهارمحال و بختیاری می‌پردازد، این تحقیق توصیفی از نوع پیمایشی است.
جامعه آماری، نمونه و روش نمونه‌گیری
جامعه آماری این پژوهش را همۀ دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری در نیم‌سال دوم سال تحصیلی 91-92 تشکیل می‌دهند. گفتنی است استان یادشده در زمان انجام تحقیق، در مجموع دارای 11 دانشگاه پیام نور بود. برای نمونه‌گیری از روش تلفیق نمونه‌گیری خوشه‌ای دومرحله‌ای pps (انتخاب حجم نمونه با توجه به اندازه هر خوشه) و تصادفی ساده استفاده شد؛ به این ترتیب که استان چهار محال و بختیاری به 11 خوشه _ که همان دانشگاه‌ها هستند _ تقسیم گردید. سپس تعداد پنج دانشگاه به گونه‌ای انتخاب شد که شانس انتخاب هر دانشگاه برابر با نسبت تعداد دانشجویان آن دانشگاه به تعداد جامعه آماری باشد. در این مرحله پس از انجام نمونه‌گیری دانشگاه‌های پیام نور شهرکرد، بروجن، فارسان، گندمان و فرخ‌شهر انتخاب شدند که در مجموع تقریباً 82 درصد حجم جامعه را دربر داشتند. در مرحله بعد، از هریک از پنج دانشگاه مذکور به نسبت تعداد دانشجویان آن به روش تصادفی ساده نمونه‌گیری شد. مجموع دانشجویان این پنج دانشگاه 15175 نفر بود که تعداد آن‌ها به تفکیک دانشگاه در جدول 1 آمده است.
جدول 1. دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری در نیم‌سال دوم سال تحصیلی 91-92
ردیف نام دانشگاه تعداد کارکنان
1 پیام نور شهرکرد 7728
2 پیام نور بروجن 3029
3 پیام نور فارسان 2386
4 پیام نور گندمان 970
5 پیام نور فرخ شهر 880
جمع 15175
منبع: دانشگاه پیام نور استان چهارمحال و بختیاری
جدول 2 نیز اطلاعات دیگری از دانشجویان ارائه می‌دهد.
جدول2. توزیع فراوانی و درصد فراوانی دانشجویان بر حسب ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مورد بررسی
شاخص‌های آمار توصیفی
متغیر سطح متغیر فراوانی درصد فراوانی
جنسیت دختر 233 4/64
پسر 129 6/35
جمع 362 100
وضیعت تاهل مجرد 270 6/74
متأهل 92 4/25
جمع 362 100
سن 20-18 93 7/25
24-21 167 1/46
27-25 70 3/19
بیشتر از 27 سال 32 8/8
جمع 362 100
رشته تحصیلی علوم انسانی 220 8/60
مهندسی 63 4/17
علوم پایه 79 8/21
جمع 362 100
ابزار اندازه‌گیری
در این تحقیق برای سنجش انتظار فرج از فرم تجدید نظر شده پرسش‌نامه انتظار فرج حسین‌زاده و همکاران (1388)، برای سنجش امید از مقیاس امید بزرگسالان اسنایدر (دوماین و دوماین، 2006)، برای اندازه گیری خوش بینی از مقیاس جهت گیری به زندگی (شییر و کارور، 1985) و جهت ارزیابی متغیر منبع کنترل از آزمون منبع کنترل (راتر،1966) استفاده شد.
1. فرم تجدید نظرشده پرسش‌نامه سنجش انتظار فرج
فرم تجدید نظرشدۀ پرسش‌نامه انتظار فرج با اضافه کردن پنج سؤال (سؤالات 2، 5، 10، 11 و 12) به خرده‌مقیاس انتظار ظهورِ پرسش‌نامۀ سنجش انتظار فرج حسین‌زاده و همکاران (1388) طراحی شد. آنان در تحقیق خود برای سنجش انتظار فرج جوانان 15 تا 29 ساله تهرانی از پرسش‌نامه محقق‌ساخته شامل 32 پرسش و چهار خرده‌مقیاس استفاده کردند. این محققان پس از انجام مطالعه مقدماتی و تعیین واریانس پرسش‌ها از طریق ضریب آلفای کرونباخ، پایایی آن را 8/0 به دست آورده‌اند. روایی محتوایی آن نیز توسط چندنفر از اساتید و متخصصان حوزه علوم دینی تأیید شد (حسین‌زاده و همکاران، 1388).
فرم تجدید نظرشده پرسش‌نامه انتظار فرج بر اساس طیف لیکرت پنج گزینه‌ای (کاملاً موافقم، موافقم، تا حدودی موافقم، مخالفم و کاملاً مخالفم) نمره‌گذاری می‌شود. در پژوهش حاضر، پایایی این پرسش‌نامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ، برابر 86/0 به دست آمد. روایی محتوایی آن نیز توسط چندنفر از اساتید حوزه و دانشگاه تأیید شد.
2. مقیاس امید بزرگسالان اسنایدر
مقیاس امید اسنایدر بر اساس نظریه امید اسنایدر طراحی شده و امید فرد را به عنوان یک ویژگی شخصیتی نسبتاً ثابت ارزیابی می‌کند (خلجی، 1386). این مقیاس درباره همه افراد از جمله بیماران روانی (گروال و پورتر، 2007) و افراد 15 سال و بالاتر (کوهساریان، 1387) کاربرد دارد.
مقیاس امید اسنایدر مقیاسی 12 سؤالی با لیکرت 8 درجه‌ای از کاملاً مخالف، نمره 1 تا کاملاً موافق نمره 8 است. خرده‌مقیاس تفکر عامل، شامل چهار سؤال 2، 9، 10 و 12، خرده‌مقیاس مسیرها شامل چهار سؤال 1، 4، 7 و 8 و چهار سؤال 3، 5، 6 و 11 به عنوان سؤال‌های انحرافی است. نمره‌گذاری سؤال‌های انحرافی _ که برای افزایش دقت آزمون است _ حذف می‌شود (نصیری و جوکار، 1387).
گروال و پوتر (2007) معتقدند هماهنگی سؤال‌های این مقیاس، با نظریه امید اسنایدر نشان دهنده روایی محتوای خوب آن است. درباره روایی همزمان، اسنایدر و همکاران (1991) همبستگی این مقیاس را با مقیاس افسردگی بک 44/0- گزارش کرده‌اند (کوهساریان، 1387). درباره روایی سازه این مقیاس از طریق تحلیل عاملی، برای آن دو عامل تفکر عامل و مسیرها به دست آمده است (براور و همکاران، 2008).
اسنایدر و همکاران (2000) پایایی مقیاس امید را از طریق بازآزمایی بعد از سه هفته 85/0 و برای زیر مقیاس تفکر عامل 81/0 و برای مسیرها 74/0 گزارش کرده‌اند (خلجی، 1386). لوپز و اسنایدر(2007) همسانی درونی مقیاس را از طریق آلفای کرونباخ 74/0 تا 84/0 و پایایی بازآزمایی 80/0 گزارش کرده‌اند (به نقل از کوهساریان، 1387). در پژوهش حاضر نیز پایایی این مقیاس از طریق آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 90/0 به دست آمد.
3. مقیاس جهت‌گیری به زندگی
شیر و کارور (1985) برای ارزیابی خوش‌بینی سرشتی، آزمون جهت‌گیری زندگی (LOT) را تدوین کردند و بعدها آن را مورد تجدید نظر قرار دادند (شیر و همکاران، 1994). نوع خوش‌بینی که توسط LOT ارزیابی می‌شود، صفتی شخصیتی است که مشخصه آن انتظارات مطلوب شخصی در آینده است (کار، 1385).
آزمون جهت‌گیری زندگی شامل هشت ماده است. چهار مادۀ آن بیانگر خلق خوش‌بینانه و چهار ماده بیانگر خلق بدبینانه بوده و پاسخ دهندگان در مقیاسی چند درجه‌ای میزان موافقت یا عدم موافقت خود را با هر یک از جملات اعلام می‌کنند. سؤالات 1، 3، 4 و 7 مثبت بوده و به طور مستقیم نمره‌گذاری می‌شوند و سؤالات 2، 5، 6 و 8 منفی هستند و به صورت معکوس نمره گذاری می‌شوند.
این آزمون از لحاظ بیشتر ویژگی‌های روان‌سنجی مناسب است و تنها انتقادی که به آن وارد شده، این است که عبارات خوش‌بینانه و بدبینانه آزمون همیشه از همسانی درونی بالایی برخوردار نبودند (مارشال و لنگ ، 1990).
برای تعیین روایی همگرایی این آزمون در ایران، ضریب همبستگی مقیاس LOT با پنج عامل مقیاس ناامیدی بک به دست آمد. معناداری همبستگی عامل اول، چهارم، پنجم و نمره کلی مقیاس ناامیدی بک با مقیاس خوش‌بینی _ بدبینی نشان دهنده روایی سازه مطلوب این پرسش‌نامه است (گوردزی، 1381).
شیر و کارور (1985) با اجرا بر روی گروهی از دانشجویان، برای این مقیاس ضریب آلفای کرونباخ 76/0 و ضریب پایایی بازآزمایی 79/0 (با 4 هفته فاصله) را گزارش کردند. همچنین موسوی‌نسب (1384) پایایی بازآزمایی این پرسش‌نامه را با اجرا بر روی 27 دانش‌آموز پیشدانشگاهی با فاصله 10 روز 7/0 و ضریب آلفای کرونباخ آن را 54/0 به دست آورد. در پژوهش حاضر نیز پایایی مقیاس مذکور با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 65/0 به دست آمد.
4. مقیاس سنجش منبع کنترل راتر
راتر (1966) این مقیاس را به منظور ارزیابی منبع کنترل تهیه کرد. این مقیاس به سنجش برداشت و ادراک فرد از منبع کنترل و همچنین تفاوت‌های فردی در زمینه اسناد و تجربه‌های ادراکی _ شخصی می‌پردازد. در نمونه اصلی مقیاس نمره بالا نشان دهنده جهت‌گیری بیرونی است (حیدری و همکاران، 1378).
پرسش‌نامه منبع کنترل راتر دارای 29 ماده است که هر ماده دو گزینه (الف و ب) دارد. راتر 23 ماده از مواد این پرسش‌نامه را با هدف مشخص _ یعنی روشن شدن انتظارات افراد درباره منبع کنترل _ تدوین کرده است.سؤال‌های 24، 19، 14، 8 و1 و 28 آزمودنی را از مدار اصلی و هدف آزمون منصرف می‌سازند.
نمره کل از مجموع نمرات سؤالاتی به غیر از شش سؤال انحرافی به دست خواهد آمد. چون کل نمره هر فرد نشان دهنده نوع و درجه منبع کنترل افراد است. بنابراین تنها آزمودنی‌هایی که نمره 9 یا بیشتر بگیرند، واجد منبع کنترل بیرونی و افرادی که نمره کمتر بگیرند دارای منبع کنترل درونی خواهند بود.
ضریب پایایی آزمون منبع کنترل راتر با روش‌های دو نیمه کردن وکودر _ ریچاردسون نزدیک به 70/0 محاسبه شده است. همچنین ضریب پایایی این مقیاس با روش بازآزمایی در فاصله یک یا دو ماه نیز در همان سطح بوده است (ولی‌نوری و سیف، 1374).
روش اجرا
پرسش‌نامه‌های تحقیق توسط پرسشگران در بهار سال 1392 در پنج دانشگاه پیام نور شهرکرد، بروجن، فارسان، فرخ شهر و گندمان توزیع گردید و پس از مطالعه و پاسخ‌گویی توسط دانشجویان، تحویل گرفته شد، از 370 پرسش‌نامه توزیع شده، 362 عدد برگشت داده شد.
روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
تجزیه و تحلیل داده‌های این پژوهش در دو سطح آمار توصیفی و آماراستنباطی انجام شد. در سطح آمار توصیفی از شاخص‌های میانگین و انحراف معیار و در سطح آمار استنباطی از تحلیل رگرسیون چندگانه از نوع گام به گام، استفاده شد. تجزیه و تحلیل‌های آماری با استفاده از نرم‌افزارSPSS-18 انجام گرفت.
یافته‌ها
جدول 3 نشان‌دهندۀ میانگین و انحراف استاندارد امید، خوش‌بینی، منبع کنترل و انتظار فرج و ماتریس همبستگی درونی بین آن‌هاست.
جدول 3. میانگین و انحراف استاندارد امید، خوش‌بینی،
منبع کنترل و انتظار فرج و ماتریس همبستگی درونی بین آن‌ها
متغیر میانگین انحراف استاندارد انتظار فرج امید خوش‌بینی
انتظار فرج 10/60 14/18 1
امید 42/33 96/5 *** 189/0 1
خوش‌بینی 32/28 25/5 001/0- *** 432/0 1
منبع کنترل 21/13 27/2 **149/0- 010/0- *115/0
*P 05/0**P< 01/0***P<001/0
نتایج جدول 3 نشان می‌دهد میانگین نمرات انتظار فرج آزمودنی‌ها 10/60، میانگین نمرات امید آن‌ها 42/33، میانگین نمرات خوش‌بینی آن‌ها 32/28 و میانگین نمرات منبع کنترل آن‌ها 21/13 است(در پرسش‌نامه منبع کنترل راتر، نمره بالاتر نشان دهنده منبع کنترل بیرونی‌تر است). افزون بر این، همان‌طور که از اطلاعات این ماتریس پیداست، نمرات انتظار فرج با نمرات امید و منبع کنترل دانشجویان رابطۀ معناداری دارد؛ علاوه بر این، خوش‌بینی نیز با امید و منبع کنترل رابطه‌ای معنادار داشته است.
جدول4. تحلیل رگرسیون متغیر انتظار فرج بر متغیرهای امید، خوش‌بینی و منبع کنترل
نوع تغییرات شاخص‌ها مجموع مجذورات درجه آزادی میانگین مجذورات F سطح معناداری
امید رگرسیون 38/4235 1 38/4235 311/13 00/0
باقی‌مانده 04/114543 360 17/318
امید و منبع کنترل رگرسیون 62/6796 2 31/3398 895/10 00/0
باقی‌مانده 42/111981 359 93/311
نتایج جدول 4 نشان می‌دهد که متغیرهای امید و منبع کنترل وارد معادله تحلیل رگرسیون شده و متغیر خوش‌بینی از معادله حذف گردیده است. این نتایج نشان می‌دهد که امید به طور معناداری انتظار فرج دانشجویان را پیشبینی می‌کند(00/0(P=، و افزودن متغیر منبع کنترل به متغیر امید، قدرت پیشبینی انتظار فرج دانشجویان را افزایش می‌دهد(00/0(P=، اما اضافه شدن متغیر خوش‌بینی به معادله باعث افزایش معنادار قدرت پیشبینی انتظار فرج دانشجویان نمی‌گردد. بنابراین این متغیر از معادله حذف می‌شود.
جدول5. ضریب تعیین خطای استاندارد برآورد تحلیل
رگرسیون انتظار فرج بر متغیرهای امید،خوش‌بینی و منبع کنترل
متغیر شاخص‌ها R R2 خطای استاندارد برآورد
امید 189/0 04/0 837/17
امید و منبع کنترل 239/0 06/0 661/17
همان‌طور که در جدول 5 مشاهده می‌شود، وقتی متغیر امید وارد معادله می‌شود مجذور همبستگی آن 04/0 است؛ یعنی در دانشجویان 04/0 واریانس بین نمرات امید و انتظار فرج مشترک است یا به عبارت دیگر، چهار درصد تغییرات در نمرات انتظار فرج مربوط به تغییرات در نمرات امید است. در مرحله دوم وقتی منبع کنترل به معادله اضافه می‌شود، این مقدار به 06/0 افزایش پیدا می‌کند؛ یعنی رابطه خالص منبع کنترل با انتظار فرج 02/0 است. به عبارت دیگر، دو درصد تغییرات در نمرات انتظار فرج مربوط به تغییرات در نمرات منبع کنترل است و در مجموع شش درصد واریانس یا تفاوت‌های فردی در انتظار فرج، مربوط به واریانس نمرات امید و منبع کنترل است.
جدول6. ضریب رگرسیون خام و استاندارد امید و منبع کنترل و معناداری آن‌ها
شاخص متغیر ضریب خام بتا t معناداری
B خطای استاندارد
امید 575/0 158/0 189/0 65/3 00/0
امید و منبع کنترل 571/0
173/01- 156/0
409/0 187/0
147/0- 66/3
86/2- 00/0
004/0
نتایج جدول 6 که حاکی از معنادار بودن ضریب رگرسیون امید و منبع کنترل است، نشان می‌دهد تأثیر خالص امید و منبع کنترل بر انتظار فرج دانشجویان نیز معنادار است.
جدول 7. ضرایب بتا مقدارt و معناداری و همبستگی سهمی متغیر حذف شده از معادله رگرسیون
متغیر شاخص‌ها ضریب بتا t سطح معنا داری همبستگی سهمی
خوش‌بینی 081/0- 415/1- 158/0 075/0-
نتایج جدول 7 نشان می‌دهد که معناداری ضریب رگرسیون متغیر خوش‌بینی بیشتر از 05/0 بوده، بنابراین وارد معادله نشده است. به دیگر سخن، این متغیر نتوانسته قدرت پیشبینی انتظار فرج دانشجویان را به طور معناداری بالا ببرد.
نتیجه
نتایج این تحقیق نشان داد نمرات انتظار فرج با نمرات امید و منبع کنترل دانشجویان رابطۀ معناداری دارد. بر اساس این نتایج، امید توانست انتظار فرج آزمودنی‌ها را به طور معناداری پیشبینی کند و افزودن متغیر منبع کنترل به متغیر امید، قدرت پیشبینی انتظار فرج آزمودنی‌ها را به طور معناداری افزایش داد؛ اما افزودن متغیر خوش‌بینی به متغیرهای امید و منبع کنترل نتوانست قدرت پیشبینی انتظار فرج آزمودنی‌ها را به طور معناداری افزایش دهد.
در تبیین توان امید در پیشبینی انتظار فرج در دانشجویان، می‌توان گفت انتظار به معنای چشم به راه بودن است. انتظار آن‌گاه معنا پیدا می‌کند که پشتوانه‌ای مانند امید داشته باشد. انتظار محصول و نتیجه امیدواری است. هرچه امید بیشتر باشد، انتظار نیز با معنا‌دارتر خواهد بود. انتظار، داشتن توقع خاص از زمان است؛ انتظار یعنی درست از کار در‌آمدن محاسبات. پشتوانه انتظار، استحکام امید است. هرچه امید از موازین قطعی‌تری برخوردار باشد، انتظار عقلانی‌تر خواهد بود. به دیگر سخن، هر قدر احتمال تحقق موضوع امید بیشتر باشد، انتظار نیز بامعنادارتر خواهد بود.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که از راه‌های تقویت انتظار فرج در دانشجویان، به‌کارگیری راهبردهایی برای افزایش امید و منبع کنترل درونی در آن‌هاست.
از جمله محدودیت‌های این تحقیق می‌توان به عدم تعمیم‌پذیری یافته‌های آن به سایر اقشار جامعه و عدم بررسی تأثیر میزان مذهبی بودن بر نتایج تحلیل رگرسیون اشاره نمود. بر این اساس پیشنهاد می‌شود پژوهشی مشابه بر روی سایر اقشار جامعه انجام شود و تأثیر میزان مذهبی بودن بر نتایج تحقیق نیز بررسی گردد.
منابع
_ اسلامی، عبدالله، «تعریف مثبت‌اندیشی»، نشریه دلتای مثبت، ش10، 1387ش.
_ اشرفی، منصور، «خوش‌بینی و درک خوبی‌ها»، نشریه مکتب اسلام، ش1، 1387ش.
_ آمدی تمیمی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درالکرم، ترجمه: مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1378ش.
_ جزایری، سید طیب، آخرین ذخیره الهی، ترجمه: مؤسسه علوم آل محمد، تهران، نشرا، 1389ش.
_ حاتمی، محمدرضا، «تجلی امید در فرهنگ مهدویت»، فصل‌نامه مشرق موعود، سال اول، ش1، 1385ش.
_ حسنی، رمضانعلی؛ محمدرضا احمدی؛ رحیم میردریکوندی، «بررسی رابطه بین خوش‌بینی اسلامی، خوش‌بینی آموخته‌‌شده سلیگمن و امنیت روانی»، روانشناسی و دین، سال چهارم، ش4، 1390ش.
_ حسین‌زاده، اکرم؛ محمداحسان تقی‌زاده؛ رضا همایی، «بررسی باور به مهدویت در میان جوانان 15 تا 29 ساله تهرانی»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال سوم، ش12، 1388ش.
_ حیدری، احمد؛ حسین محجوب؛ محمدکاظم ضرابیان، «رابطه منبع کنترل درونی _ بیرونی با افسردگی و عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی همدان»، اندیشه و رفتار، سال چهارم، ش4، 1378ش.
_ خامنه‌ای، سیدعلی، روزنامه رسالت، 26/9/1376ش.
_ خسروشاهی، سید هادی، مصلح جهانی و مهدی موعود از دیدگاه اهل‌سنت، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1372ش.
_ خلجی، طیبه، بررسی رابطه بین امید، منبع مهارت تحصیلی و موفقیت تحصیلی دوره پیشدانشگاهی شهر تهران در سال تحصیلی 85-86 (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی عمومی)، دانشکده روانشناسی دانشگاه الزهرا، 1386ش.
_ داوودی، علی‌اصغر، «مهدویت و دکترین‌های سیاسی _ اجتماعی معاصر، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت (ج3)، 1385ش.
_ سیف، علی‌اکبر، روانشناسی پرورشی، تهران، انتشارات آگاه، 1368ش.
_ شرفی، محمدرضا، «مقدمه‌ای بر آثار تربیتی و روانشناختی انتظار»، ماه‌نامه انتظار موعود، سال هفتم، ش38، 1382ش.
_ صدر، سید محمدباقر، امام مهدی حماسه‌ای از نور، ترجمه و تصحیح از کتابنامه بزرگ اسلامی، قم، مؤسسة الامام المهدی، 1356ش.
_ عبادی، ندا؛ علی‌نقی فقیهی، «بررسی اثربخشی آموزش مثبت‌نگری در افزایش امید به زندگی زنان بدون همسر شهر اهواز؛ با تأکید بر قرآن»، یافته‌های نو در روانشناسی، سال سوم، ش2، 1389ش.
_ کار، آلان، روانشناسی مثبت، علم شادمانی و نیرومندی‌های انسان، ترجمه: حسن‌پاشا شریفی، جعفر نجفی زند و باقر ثنایی، تهران، انتشارات سخن، 1385ش.
_ کرمانی، زهرا؛ محمدکریم خداپناهی؛ محمود حیدری، «ویژگی‌های روان‌سنجی مقیاس امید اسنایدر»، فصل‌نامه روانشناسی کاربردی، سال پنجم، ش19، 1390ش.
_ کوهساریان، پریسا، بررسی تأثیر امید درمانی بر کاهش افسردگی زنان دیابتیک در مرکز پژوهشات دیابت سمنان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی عمومی)، تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علّامه طباطبایی، 1387ش.
_ گودرزی، محمدعلی، «بررسی روایی و پایایی مقیاس نومیدی بک در گروهی از دانشجویان دانشگاه شیراز»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره 17، ش1، 1381ش.
_ محمدپور دهکردی، سیما، «مهدویت در اندیشۀ شهید مطهری»، www.yaraneentezar.com، 1392ش.
_ محمدی آرانی، مریم، «منجی‌گرایان در ادیان (زرتشت، یهود، مسیحیت)». پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش22، 1386ش.
_ مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمة اطهار، تهران، انتشارات صدرا، 1373ش _ الف.
_ مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، تهران، انتشارات صدرا، 1382ش.
_ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (ج 18)، تهران، انتشارات صدرا، 1373ش _ ب.
_ مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی، قم، انتشارات نسل جوان، 1380ش.
_ موسوی‌نسب، سید محمدحسین، خو شبینی _ بدبینی، ارزیابی استرس و راهبردهای رویارویی: پیشبینی سازگاری روانشناختی در نوجوانان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی)، دانشگاه شیراز، 1384ش.
_ نصیری، حبیب‌الله؛ بهرام جوکار، «معناداری زندگی، امید، رضایت از زندگی و سلامت روان در زنان»، پژوهش زنان، دوره 6، ش2، 1387ش.
_ نوری، نجیب‌الله، «الگویی نوین از مؤلفههای خوش‌بینی از منظر نهجالبلاغه»، ماه‌نامه معرفت، ش125، 1387ش.
_ ولی‌نوری، ابوالفضل؛ علی‌اکبر سیف، «روابط منبع کنترل درونی _ بیرونی با افکار خودکشی»، پژوهش‌های روانشناختی، دوره سوم، ش3 و 4، 1374ش.
_ Brouwer, D., Meijer, R. R., Weckers, A. M. & Banke, J. J. On the dimentionality of the dispositional hope scale. Psychological assessment, 20, 2008.
_ Domaine, G., & Domaine, A. L. Psycho;ogycal testing: an introduction. Newyourk melburn. Cambricge university press, 2006.
_ Grewal, P. K., & Porter, J. Hope theory: a framework for understanding Death studies. Washington, 31(2), 2007.
_ Marshall, G. N., & Lang, E. L. Optimism, self-mastery, and symptoms of depression in women professionals. Journal of Personality and Social Psychology, 59(1), 1990.
_ Rutter, J.B. Generalized Expectancies for Internal Versus External Control of Reinforcement, Psychological Monographs, No.80, 1966.
_ Scheier, M. F., Carver, C. S., & Bridges, M. W. Distinguishing optimism from neuroticism (and trait anxiety, self-mastery, and self esteem): A reevaluation of the Life Orientation Test. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 1994.
_ Scheier, M. F., & Carver, C. S. Optimism, coping, and health: Assessment and implications of generalized outcome expectancies. Health Psychology, 4(3), 1985.
_ Snyder, C.R., McCullough, M.E. A positive psychology field of dreams. Journal of social and clinical psychology, 19, 2000.
هدف این پژوهش، تعیین سهم هر یک از متغیرهای امید، خوش‌بینی و منبع کنترل در پیشبینی میزان انتظار فرج در دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری است. نمونه پژوهش، عبارت است از 362 نفر از دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان یادشده در نیم‌سال دوم سال تحصیلی 91 - 92 که با روش تلفیق خوشه‌ای دومرحله‌ای و تصادفی ساده انتخاب شدند. برای اندازه‌گیری متغیرهای تحقیق، از مقالات برخی پژوهشگران استفاده شد و داده‌ها با استفاده از آمار توصیفی و تحلیل رگرسیون گام به گام مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته‌ها نشان داد میانگین انتظار فرج دانشجویان این دانشگاه‌ها 10/60 است. از نتایج تحلیل رگرسیون گام به گام نیز دریافتیم که امید به طور معناداری انتظار فرج دانشجویان را پیشبینی می‌کند (00/0p=) و افزودن متغیر منبع کنترل به متغیر امید قدرت پیشبینی انتظار فرج دانشجویان را افزایش می‌دهد ( 00/0p= )، اما اضافه شدن متغیر خوش‌بینی به معادله، باعث افزایش معنادار این قدرت پیشبینی دانشجویان نمی‌شود.
از پژوهش حاضر نتیجه می‌گیریم از جمله راه‌های تقویت انتظار فرج در دانشجویان، افزایش امید و منبع کنترل درونی در آنان است.
مقدمه
امروزه بشر در سراسر عالم و در میان تمام ادیان و مذاهب به دنبال رسیدن به آرزویی بزرگ است. رسیدن به این آرزو، نقطه اتصال و اشتراک میان تمام انسان‌هاست و آن رسیدن به آرمان‌شهر موعودی است که اساس قوانین آن عدالت و برابری است و بر کرسی حکمرانی آن انسانی فرهیخته و عادل جای گرفته است که واسطه بین آسمان و زمین و خلیفه و جانشین خداوند در زمین است. امید به تحقق یک کل جهانی انسانی، در روایات اسلامی «انتظار فرج» خوانده شده است (جزایری، 1389: 50).
انتظار، حقیقتی است که از ترکیب ایمان و اعتقاد به خدا و مبانی دین و نیز اشتیاق به ظهور موعود الهی شکل گرفته تا به کمک امداد‌های الهی، حکومت قسط و عدل را در جهان گسترش داده و همه را تحت فرمان یکتا پرستی درآورد. انتظار یا آینده‌نگری به حالت کسی گفته می‌شود که از وضع موجود ناراحت است و برای ایجاد وضع بهتر تلاش می‌کند (مکارم شیرازی، 1380: 101 - 102).
اعتقاد به دوره آخرالزمان و انتظار منجی (فتوریسم) عقیده‌ای است که در کیش‌های آسمانی یهود، زرتشت، مسیحیت و مدعیان نبوت _ عموماً _ و دین مقدس اسلام _ خصوصاً _ به مثابه یک اصل مسلّم، مورد پذیرش واقع شده است. یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان در سراسر تاریخ محنت‌بار خود هرگونه سختی و شکنجه را به این امید بر خود هموار کرده‌اند که روزی «مسیحا» یا «سوشیانت» خواهد آمد (محمدی آرانی، 1386).
انتظار در فرهنگ اسلام و به‌ویژه در مکتب تشیع از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و در مباحث مهدویت، درخشندگی خارجی دارد. مجموعه روایاتی که از «انتظار» سخن گفته‌اند به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: دسته اول، روایاتی است که به انتظار فرج و گشایش، به صورت عام و کلی اشاره کرده است و دسته دوم، روایاتی که درباره فرج قائم آل محمد و ظهور آخرین مصلح جهانی و موعود است.
رسول اکرم فرموده‌اند:
افضل اعمال امتی انتظار الفرج من الله عزوجل؛
برترین عمل امت من، انتظار فرج از جانب خدای بلندمرتبه است.
از جمله آموزه‌های دینی که نقش زیادی در اصلاح فرد و جامعه دارد، انتظار فرج است. شیعیان بر این باورند که تنها درمان دردهای بشر، رو آوردن به اسلامی است که در آن، امام زمان به روشنی الگوی رفتاری تلقی شوند و همه دعوت‌ها، کوشش‌ها و خروش‌ها در جهت احیای تعالیم کتاب خدا و عترت پیامبر قرار گیرد (صدر، 1356). نظام مهدوی برای آسایش، کمال و تعالی بشر برنامه‌هایی دارد که فطرت بشر، منتظر آن است (حاتمی، 1385).
برای دستیابی به هدف ظهور منجی باید انسان‌های منتظر زمینه‌های استقرار این دولت کریمه را آماده و سمت و سوی حرکتشان به سمت فرهنگسازی و زمینه‌چینی این آرمان‌شهر موعود باشد (داوودی، 1390). بنابراین سؤال مهم این است که چه عواملی در میزان انتظار فرج می‌تواند مؤثر باشد.
در این تحقیق از میان مؤلّفه‌های متعددی که می‌توانند در شکل‌گیری و فرهنگسازی انتظار فرج نقش ایفا کنند، امید، خوش‌بینی و منبع کنترل مورد بررسی قرار می‌گیرد.
امید به معنای توانایی باور به داشتن وضعیت بهتر در آینده است. امید با نیروی نافذ خود، تحریک کنندۀ فعالیت فرد است و نیروهای تازه‌ای را در فرد ایجاد می‌کند. امید به عنوان یکی از منابع مقابلۀ انسان در سازگاری با مشکلات و حتی بیماری‌های صعب العلاج در نظر گرفته می‌شود. همچنین امید می‌تواند به عنوان یک عامل شفادهنده، چندبعدی، پویا و قدرتمند توصیف شود و نقش مهمی در سازگاری با فقدان داشته باشد (عبادی و فقیهی، 1389).
«امید» از جمله مسئله‌های مورد توجه در اسلام است؛ چنان‌که خداوند همواره انسان را به امیدواری و خوش‌بین بودن به نظام زندگی دعوت کرده و آینده روشنی را برای او ترسیم می‌کند. برعکس، ناامیدی را بسیار قبیح و زشت شمرده، آن را دومین گناه کبیره قلمداد می‌کند؛ زیرا سبب یأس از لطف، رحمت و اعتقاد نداشتن به قدرت و کرم بی‌پایان الهی می‌شود. انتظار به معنای امید به آینده‌ای سعادت‌آفرین است که همگان در آن، از فساد و ناحقی‌ها نجات یابند و نیز به معنای چشم به راه بودن برای تحقق عدل و برقراری نظام عدل الهی است. اصل انتظار فرج از یک اصل کلی اسلامی و قرآنی دیگر استنتاج می‌شود و آن اصل حرمت یأس از «رَوْح الله» است(مکارم شیرازی، 1380: 101 - 102).
در فرهنگ مترقی مهدویت، امید، محور اصلی است. هدف اصلی انتظار، زنده نگه داشتن روح امید و نشاط، احساس تعهد و مسوولیت و پیوند روحی با امام موعود است. اعتقاد به منجی، روشن انگاشتن آینده جهان و آخر خط ندانستن وضعیت کنونی جهان است. از همین‌رو در همه ادیان الهی بشارت موعود، نوید می‌بخشد (حاتمی، 1385).
از دیگر زمینه‌هایی که در دیدگاه اسلامی، جایگاهی ویژه دارد، خوش‌بینی یا مثبت‌نگری است. مثبت‌نگری را می‌توان استفاده کردن از تمامی ظرفیت‌های ذهنی مثبت و نشاط‌انگیز و امیدوار کننده در زندگی، برای تسلیم نشدن در برابر عوامل منفی ساختۀ ذهن و احساس‌های یأسآور ناشی از دشواری ارتباط با انسان‌ها و رویارویی با طبیعت دانست. به دیگر سخن، مثبت‌نگری را می‌توان «خوش‌بینی» نسبت به جهان، انسان و خود برشمرد (اسلامی، 1387: 10). امید و نشاط در سایۀ خوش‌بینی حاصل می‌شود. پیشوایان دین در روایات خود بر این نکته تأکید کرده‌اند (اشرفی، 1387: 21). امام علی می‌فرماید:
خوش‌گمانی، از بهترین صفات انسانی و پربارترین مواهب الهی است. خوش‌بینی، مایۀ آرامش قلب و سلامت دین است. کسی که به مردم خوش‌گمان باشد، محبت آن‌ها را به سوی خویش جلب خواهد کرد. (آمدی تمیمی، 1378: 379)
شهید مطهری به بررسی نگاه بدبینانه و اضطراب آور مادی مسلک‌ها، در تحلیل آیندۀ تاریخ می‌پردازد و مهم‌ترین علت این بدبینی را نداشتن اهداف والای الهی و معنوی می‌داند (محمدپور دهکردی،1392). وی معتقد است اولین کارکرد انتظار، خوش‌بینی نسبت به آینده است (مطهری، 1382: 64). اندیشه مهدویت بیش از هر چیز مشتمل بر عنصر خوش‌بینی نسبت به جریان کلی نظام طبیعت و سیر تکاملی تاریخ و اطمینان به آینده و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان کار بشر است که بر اساس بسیاری از نظریه‌ها و فرضیه‌ها، بسیار تاریک و ابتر است(همو: 14-13).
راسل در کتاب امیدهای نو می‌گوید:
امروز دیگر غالب دانشمندان امیدشان را از بشریت قطع کرده و معتقدند که علم به جایی رسیده است که به زودی بشر به دست علم نابود خواهد شد. امّا ما مسلمانان خوش‌وقتیم که بر خلاف این همه بدبینی‌ها _ که در دنیای غرب برای بشریت به وجود آمده _ به آینده بشریت خوش‌بین هستیم؛ این‌که یک حکومت عادل جهانی بر مبنای ایمان، خداپرستی و خداشناسی و بر مبنای حکومت قرآن به وجود می‌آید. (مطهری، 1373: 165)
مؤلفه دیگری که در این تحقیق به عنوان عاملی مؤثر در انتظار فرج بررسی شد، منبع کنترل است. مفهوم منبع کنترل، در چارچوب نظریه راتر ارائه شده است. راتر در بیان مفهوم منبع کنترل، به دو بعد فرضی درونی و بیرونی اشاره دارد. گروهی که موفقیت‌ها و شکست‌های خود را عموماً به شخص خود (کوشش یا توانایی شخصی) نسبت می‌دهند، افراد دارای منبع کنترل درونی نامیده شده‌اند و گروه دوم که موفقیت‌ها و شکست‌های خود را معمولاً به عوامل بیرون از خود (بخت و اقبال یا دشواری موقعیت‌ها) نسبت می‌دهند، افراد دارای منبع کنترل بیرونی نام گرفته‌اند (سیف، 1368). اشخاص دارای منبع کنترل درونی باور دارند که کارآمدی، تدبیر، سخت‌‌کوشی، احتیاط و مسئولیت‌پذیری به پیامدهای مثبت خواهد انجامید و رفتارشان نقش مهمی در افزایش برون‌دادهای خوب و کاهش برون‌دادهای بد دارد. برعکس افرادی که منبع کنترل بیرونی دارند، رویدادهای مثبت یا منفی را پیامد رفتار خود نمی‌دانند، بلکه آن را به شانس، سرنوشت، نفوذ افراد قدرتمند و عوامل محیطی ناشناخته خارج از کنترل خود نسبت می‌دهند (حیدری و همکاران، 1378).
نکته مهم این است که نتایج به دست آمده از تحقیقات بیانگر آنند که خوش‌بینی در چگونگی تفکر و تبیین افراد درباره علل رویدادها ریشه دارد. هر فردی برای نسبت دادن پدیده‌ای به علتی معین، گرایش‌های خاص خود را دارد که از آن به سبک تبیین یاد می‌شود. افراد بدبین، علت هر رویدادی را کلی و فراگیر دانسته و آن را به جنبه‌های گوناگون زندگی تعمیم می‌دهند. اما در مقابل، خوشبینان علت وقوع یک رویداد را خاص همان مورد دانسته و از تعمیم آن در موارد دیگر خودداری می‌کنند. این شیوه سبب می‌شود
که آن‌ها احساس کنترل بیشتر و بهتری بر اوضاع و شرایط داشته و از امنیت روانی بهره‌مند شوند. افراد بدبین، عامل وقوع رویدادهای نامطلوب را خود _ یعنی عامل درونی _ در نظر گرفته، نسبت به آن احساس گناه، شرمساری و ناامنی روانی می‌کنند. اما در مقابل، خوشبینان هنگامی که با پدیده‌های آسیب‌زای زندگی روبه‌رو می‌شوند، تنها خود را مقصر قلمداد نکرده و در پی یافتن تأثیر احتمالی سایر عوامل و شرایط بر این مشکل برمی‌آیند (حسنی و دیگران، 1390).
از طرف دیگر جوانان در شکل‌دهی آینده مطلوب جامعه انسانی نقش محوری دارند. ترویج و گسترش اندیشه مهدویت در جامعه از وظایف منتظران و شیفتگان امام مهدی است. این وظیفه و تکلیف اگرچه درباره عموم افراد جامعه، حساسیت و اهمیت خاصی دارد، اما درباره نسل جوان و نوجوان از اهمیتی ویژه و حساسیتی مضاعف برخوردار است. یکی از دلایل اهمیت مسئله، نقش‌پذیری و تأثیرپذیری آسان‌تر و بهتر قشر جوان در مسائل تربیتی و دینی است. جوانان برای آینده کشور، به شور، احساس، تحرک و تابندگی نیاز دارند. آنان درصدد اظهار وجود، رشد شخصیت و ترقی در عرصه‌های حیات فردی و اجتماعی هستند. جوانان با عشق به حضرت مهدی می‌توانند امواج سهمگین را رقم زده و توفان‌ها برپا کنند. آنان در کنار شور و احساس صاحب تفکر و اندیشه‌اند و ذهنی تحلیل‌گر دارند؛ درست را از نادرست بازمی‌شناسند و به بایدها و نبایدها می‌رسند. این امر به‌ویژه درباره دانشجویان مصداق دارد؛ زیرا دانشجو در پی حقیقت‌جویی است و دانشگاه یکی از مکان‌های مهم اندیشه‌ورزی به شمار می‌رود. از سوی دیگر، دور ساختن جوانان از مهدویت در صدر فهرست سیاه نظام سلطه و مخالفان قرار دارد (حسین‌زاده و همکاران، 1388: 130) و طبیعتاً در این میان دانشجویان به دلیل نقش تعیین کنده آن‌ها در سرنوشت جامعه بیش از همه مورد توجه قرار می‌گیرند و بر روی آنان سرمایه گذاری می‌شود.
درباره انتظار فرج و عوامل مؤثر بر آن به‌ویژه در جوانان، مقالات پژوهشی اندکی منتشر شده است. از معدود پژوهش‌ها در این‌باره، تحقیق حسین‌زاده و همکاران (1388: 129) است که بر روی جوانان 15 - 29 ساله شهر تهران انجام شد و نتایج آن نشان داد که درباره ایمان و باور به مهدی میانگین به دست آمده کمی بزرگ‌تر از سطح متوسط و درباره انتظار ظهور میانگین به دست آمده بزرگ‌تر از سطح متوسط است و بیشتر اعضای گروه نمونه، گویه‌های شناخت حضرت مهدی را درست پاسخ داده و بیشترین تعداد آن‌ها فلسفۀ ظهور را آشکار شدن حق و از بین رفتن باطل،تشکیل حکومت واحد جهانی و اجرای دین خدا ذکر کرده بودند.
حال با توجه به اهمیت دوران جوانی از لحاظ ویژگی‌های فکری و عاطفی در تقویت انتظار فرج و هدف تهاجم فرهنگی قرار گرفتن جوانان و با توجه به این‌که به دلیل حقیقت‌جویی دانشجویان و محل اندیشه‌ورزی بودن دانشگاه، اهمیت تقویت انتظار فرج در دانشجویان حتی بیشتر از سایر جوانان است و با توجه به این‌که درباره انتظار فرج و عوامل مؤثر بر آن به‌ویژه در جوانان، پژوهش‌های اندکی منتشر شده است، هدف تحقیق حاضر تعیین سهم هریک از متغیرهای روانشناختی امید، خوش‌بینی و منبع کنترل در پیشبینی میزان انتظار فرج در دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری است.
با توجه به این‌که موضوع تحقیق به بررسی سهم امید، خوش‌بینی و منبع کنترل در پیشبینی انتظار فرج دانشجویان دانشگاه پیام نور استان چهارمحال و بختیاری می‌پردازد، این تحقیق توصیفی از نوع پیمایشی است.
جامعه آماری، نمونه و روش نمونه‌گیری
جامعه آماری این پژوهش را همۀ دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری در نیم‌سال دوم سال تحصیلی 91-92 تشکیل می‌دهند. گفتنی است استان یادشده در زمان انجام تحقیق، در مجموع دارای 11 دانشگاه پیام نور بود. برای نمونه‌گیری از روش تلفیق نمونه‌گیری خوشه‌ای دومرحله‌ای pps (انتخاب حجم نمونه با توجه به اندازه هر خوشه) و تصادفی ساده استفاده شد؛ به این ترتیب که استان چهار محال و بختیاری به 11 خوشه _ که همان دانشگاه‌ها هستند _ تقسیم گردید. سپس تعداد پنج دانشگاه به گونه‌ای انتخاب شد که شانس انتخاب هر دانشگاه برابر با نسبت تعداد دانشجویان آن دانشگاه به تعداد جامعه آماری باشد. در این مرحله پس از انجام نمونه‌گیری دانشگاه‌های پیام نور شهرکرد، بروجن، فارسان، گندمان و فرخ‌شهر انتخاب شدند که در مجموع تقریباً 82 درصد حجم جامعه را دربر داشتند. در مرحله بعد، از هریک از پنج دانشگاه مذکور به نسبت تعداد دانشجویان آن به روش تصادفی ساده نمونه‌گیری شد. مجموع دانشجویان این پنج دانشگاه 15175 نفر بود که تعداد آن‌ها به تفکیک دانشگاه در جدول 1 آمده است.
جدول 1. دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری در نیم‌سال دوم سال تحصیلی 91-92
ردیف نام دانشگاه تعداد کارکنان
1 پیام نور شهرکرد 7728
2 پیام نور بروجن 3029
3 پیام نور فارسان 2386
4 پیام نور گندمان 970
5 پیام نور فرخ شهر 880
جمع 15175
منبع: دانشگاه پیام نور استان چهارمحال و بختیاری
جدول 2 نیز اطلاعات دیگری از دانشجویان ارائه می‌دهد.
جدول2. توزیع فراوانی و درصد فراوانی دانشجویان بر حسب ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مورد بررسی
شاخص‌های آمار توصیفی
متغیر سطح متغیر فراوانی درصد فراوانی
جنسیت دختر 233 4/64
پسر 129 6/35
جمع 362 100
وضیعت تاهل مجرد 270 6/74
متأهل 92 4/25
جمع 362 100
سن 20-18 93 7/25
24-21 167 1/46
27-25 70 3/19
بیشتر از 27 سال 32 8/8
جمع 362 100
رشته تحصیلی علوم انسانی 220 8/60
مهندسی 63 4/17
علوم پایه 79 8/21
جمع 362 100
ابزار اندازه‌گیری
در این تحقیق برای سنجش انتظار فرج از فرم تجدید نظر شده پرسش‌نامه انتظار فرج حسین‌زاده و همکاران (1388)، برای سنجش امید از مقیاس امید بزرگسالان اسنایدر (دوماین و دوماین، 2006)، برای اندازه گیری خوش بینی از مقیاس جهت گیری به زندگی (شییر و کارور، 1985) و جهت ارزیابی متغیر منبع کنترل از آزمون منبع کنترل (راتر،1966) استفاده شد.
1. فرم تجدید نظرشده پرسش‌نامه سنجش انتظار فرج
فرم تجدید نظرشدۀ پرسش‌نامه انتظار فرج با اضافه کردن پنج سؤال (سؤالات 2، 5، 10، 11 و 12) به خرده‌مقیاس انتظار ظهورِ پرسش‌نامۀ سنجش انتظار فرج حسین‌زاده و همکاران (1388) طراحی شد. آنان در تحقیق خود برای سنجش انتظار فرج جوانان 15 تا 29 ساله تهرانی از پرسش‌نامه محقق‌ساخته شامل 32 پرسش و چهار خرده‌مقیاس استفاده کردند. این محققان پس از انجام مطالعه مقدماتی و تعیین واریانس پرسش‌ها از طریق ضریب آلفای کرونباخ، پایایی آن را 8/0 به دست آورده‌اند. روایی محتوایی آن نیز توسط چندنفر از اساتید و متخصصان حوزه علوم دینی تأیید شد (حسین‌زاده و همکاران، 1388).
فرم تجدید نظرشده پرسش‌نامه انتظار فرج بر اساس طیف لیکرت پنج گزینه‌ای (کاملاً موافقم، موافقم، تا حدودی موافقم، مخالفم و کاملاً مخالفم) نمره‌گذاری می‌شود. در پژوهش حاضر، پایایی این پرسش‌نامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ، برابر 86/0 به دست آمد. روایی محتوایی آن نیز توسط چندنفر از اساتید حوزه و دانشگاه تأیید شد.
2. مقیاس امید بزرگسالان اسنایدر
مقیاس امید اسنایدر بر اساس نظریه امید اسنایدر طراحی شده و امید فرد را به عنوان یک ویژگی شخصیتی نسبتاً ثابت ارزیابی می‌کند (خلجی، 1386). این مقیاس درباره همه افراد از جمله بیماران روانی (گروال و پورتر، 2007) و افراد 15 سال و بالاتر (کوهساریان، 1387) کاربرد دارد.
مقیاس امید اسنایدر مقیاسی 12 سؤالی با لیکرت 8 درجه‌ای از کاملاً مخالف، نمره 1 تا کاملاً موافق نمره 8 است. خرده‌مقیاس تفکر عامل، شامل چهار سؤال 2، 9، 10 و 12، خرده‌مقیاس مسیرها شامل چهار سؤال 1، 4، 7 و 8 و چهار سؤال 3، 5، 6 و 11 به عنوان سؤال‌های انحرافی است. نمره‌گذاری سؤال‌های انحرافی _ که برای افزایش دقت آزمون است _ حذف می‌شود (نصیری و جوکار، 1387).
گروال و پوتر (2007) معتقدند هماهنگی سؤال‌های این مقیاس، با نظریه امید اسنایدر نشان دهنده روایی محتوای خوب آن است. درباره روایی همزمان، اسنایدر و همکاران (1991) همبستگی این مقیاس را با مقیاس افسردگی بک 44/0- گزارش کرده‌اند (کوهساریان، 1387). درباره روایی سازه این مقیاس از طریق تحلیل عاملی، برای آن دو عامل تفکر عامل و مسیرها به دست آمده است (براور و همکاران، 2008).
اسنایدر و همکاران (2000) پایایی مقیاس امید را از طریق بازآزمایی بعد از سه هفته 85/0 و برای زیر مقیاس تفکر عامل 81/0 و برای مسیرها 74/0 گزارش کرده‌اند (خلجی، 1386). لوپز و اسنایدر(2007) همسانی درونی مقیاس را از طریق آلفای کرونباخ 74/0 تا 84/0 و پایایی بازآزمایی 80/0 گزارش کرده‌اند (به نقل از کوهساریان، 1387). در پژوهش حاضر نیز پایایی این مقیاس از طریق آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 90/0 به دست آمد.
3. مقیاس جهت‌گیری به زندگی
شیر و کارور (1985) برای ارزیابی خوش‌بینی سرشتی، آزمون جهت‌گیری زندگی (LOT) را تدوین کردند و بعدها آن را مورد تجدید نظر قرار دادند (شیر و همکاران، 1994). نوع خوش‌بینی که توسط LOT ارزیابی می‌شود، صفتی شخصیتی است که مشخصه آن انتظارات مطلوب شخصی در آینده است (کار، 1385).
آزمون جهت‌گیری زندگی شامل هشت ماده است. چهار مادۀ آن بیانگر خلق خوش‌بینانه و چهار ماده بیانگر خلق بدبینانه بوده و پاسخ دهندگان در مقیاسی چند درجه‌ای میزان موافقت یا عدم موافقت خود را با هر یک از جملات اعلام می‌کنند. سؤالات 1، 3، 4 و 7 مثبت بوده و به طور مستقیم نمره‌گذاری می‌شوند و سؤالات 2، 5، 6 و 8 منفی هستند و به صورت معکوس نمره گذاری می‌شوند.
این آزمون از لحاظ بیشتر ویژگی‌های روان‌سنجی مناسب است و تنها انتقادی که به آن وارد شده، این است که عبارات خوش‌بینانه و بدبینانه آزمون همیشه از همسانی درونی بالایی برخوردار نبودند (مارشال و لنگ ، 1990).
برای تعیین روایی همگرایی این آزمون در ایران، ضریب همبستگی مقیاس LOT با پنج عامل مقیاس ناامیدی بک به دست آمد. معناداری همبستگی عامل اول، چهارم، پنجم و نمره کلی مقیاس ناامیدی بک با مقیاس خوش‌بینی _ بدبینی نشان دهنده روایی سازه مطلوب این پرسش‌نامه است (گوردزی، 1381).
شیر و کارور (1985) با اجرا بر روی گروهی از دانشجویان، برای این مقیاس ضریب آلفای کرونباخ 76/0 و ضریب پایایی بازآزمایی 79/0 (با 4 هفته فاصله) را گزارش کردند. همچنین موسوی‌نسب (1384) پایایی بازآزمایی این پرسش‌نامه را با اجرا بر روی 27 دانش‌آموز پیشدانشگاهی با فاصله 10 روز 7/0 و ضریب آلفای کرونباخ آن را 54/0 به دست آورد. در پژوهش حاضر نیز پایایی مقیاس مذکور با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 65/0 به دست آمد.
4. مقیاس سنجش منبع کنترل راتر
راتر (1966) این مقیاس را به منظور ارزیابی منبع کنترل تهیه کرد. این مقیاس به سنجش برداشت و ادراک فرد از منبع کنترل و همچنین تفاوت‌های فردی در زمینه اسناد و تجربه‌های ادراکی _ شخصی می‌پردازد. در نمونه اصلی مقیاس نمره بالا نشان دهنده جهت‌گیری بیرونی است (حیدری و همکاران، 1378).
پرسش‌نامه منبع کنترل راتر دارای 29 ماده است که هر ماده دو گزینه (الف و ب) دارد. راتر 23 ماده از مواد این پرسش‌نامه را با هدف مشخص _ یعنی روشن شدن انتظارات افراد درباره منبع کنترل _ تدوین کرده است.سؤال‌های 24، 19، 14، 8 و1 و 28 آزمودنی را از مدار اصلی و هدف آزمون منصرف می‌سازند.
نمره کل از مجموع نمرات سؤالاتی به غیر از شش سؤال انحرافی به دست خواهد آمد. چون کل نمره هر فرد نشان دهنده نوع و درجه منبع کنترل افراد است. بنابراین تنها آزمودنی‌هایی که نمره 9 یا بیشتر بگیرند، واجد منبع کنترل بیرونی و افرادی که نمره کمتر بگیرند دارای منبع کنترل درونی خواهند بود.
ضریب پایایی آزمون منبع کنترل راتر با روش‌های دو نیمه کردن وکودر _ ریچاردسون نزدیک به 70/0 محاسبه شده است. همچنین ضریب پایایی این مقیاس با روش بازآزمایی در فاصله یک یا دو ماه نیز در همان سطح بوده است (ولی‌نوری و سیف، 1374).
روش اجرا
پرسش‌نامه‌های تحقیق توسط پرسشگران در بهار سال 1392 در پنج دانشگاه پیام نور شهرکرد، بروجن، فارسان، فرخ شهر و گندمان توزیع گردید و پس از مطالعه و پاسخ‌گویی توسط دانشجویان، تحویل گرفته شد، از 370 پرسش‌نامه توزیع شده، 362 عدد برگشت داده شد.
روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
تجزیه و تحلیل داده‌های این پژوهش در دو سطح آمار توصیفی و آماراستنباطی انجام شد. در سطح آمار توصیفی از شاخص‌های میانگین و انحراف معیار و در سطح آمار استنباطی از تحلیل رگرسیون چندگانه از نوع گام به گام، استفاده شد. تجزیه و تحلیل‌های آماری با استفاده از نرم‌افزارSPSS-18 انجام گرفت.
یافته‌ها
جدول 3 نشان‌دهندۀ میانگین و انحراف استاندارد امید، خوش‌بینی، منبع کنترل و انتظار فرج و ماتریس همبستگی درونی بین آن‌هاست.
جدول 3. میانگین و انحراف استاندارد امید، خوش‌بینی،
منبع کنترل و انتظار فرج و ماتریس همبستگی درونی بین آن‌ها
متغیر میانگین انحراف استاندارد انتظار فرج امید خوش‌بینی
انتظار فرج 10/60 14/18 1
امید 42/33 96/5 *** 189/0 1
خوش‌بینی 32/28 25/5 001/0- *** 432/0 1
منبع کنترل 21/13 27/2 **149/0- 010/0- *115/0
*P 05/0**P< 01/0***P<001/0
نتایج جدول 3 نشان می‌دهد میانگین نمرات انتظار فرج آزمودنی‌ها 10/60، میانگین نمرات امید آن‌ها 42/33، میانگین نمرات خوش‌بینی آن‌ها 32/28 و میانگین نمرات منبع کنترل آن‌ها 21/13 است(در پرسش‌نامه منبع کنترل راتر، نمره بالاتر نشان دهنده منبع کنترل بیرونی‌تر است). افزون بر این، همان‌طور که از اطلاعات این ماتریس پیداست، نمرات انتظار فرج با نمرات امید و منبع کنترل دانشجویان رابطۀ معناداری دارد؛ علاوه بر این، خوش‌بینی نیز با امید و منبع کنترل رابطه‌ای معنادار داشته است.
جدول4. تحلیل رگرسیون متغیر انتظار فرج بر متغیرهای امید، خوش‌بینی و منبع کنترل
نوع تغییرات شاخص‌ها مجموع مجذورات درجه آزادی میانگین مجذورات F سطح معناداری
امید رگرسیون 38/4235 1 38/4235 311/13 00/0
باقی‌مانده 04/114543 360 17/318
امید و منبع کنترل رگرسیون 62/6796 2 31/3398 895/10 00/0
باقی‌مانده 42/111981 359 93/311
نتایج جدول 4 نشان می‌دهد که متغیرهای امید و منبع کنترل وارد معادله تحلیل رگرسیون شده و متغیر خوش‌بینی از معادله حذف گردیده است. این نتایج نشان می‌دهد که امید به طور معناداری انتظار فرج دانشجویان را پیشبینی می‌کند(00/0(P=، و افزودن متغیر منبع کنترل به متغیر امید، قدرت پیشبینی انتظار فرج دانشجویان را افزایش می‌دهد(00/0(P=، اما اضافه شدن متغیر خوش‌بینی به معادله باعث افزایش معنادار قدرت پیشبینی انتظار فرج دانشجویان نمی‌گردد. بنابراین این متغیر از معادله حذف می‌شود.
جدول5. ضریب تعیین خطای استاندارد برآورد تحلیل
رگرسیون انتظار فرج بر متغیرهای امید،خوش‌بینی و منبع کنترل
متغیر شاخص‌ها R R2 خطای استاندارد برآورد
امید 189/0 04/0 837/17
امید و منبع کنترل 239/0 06/0 661/17
همان‌طور که در جدول 5 مشاهده می‌شود، وقتی متغیر امید وارد معادله می‌شود مجذور همبستگی آن 04/0 است؛ یعنی در دانشجویان 04/0 واریانس بین نمرات امید و انتظار فرج مشترک است یا به عبارت دیگر، چهار درصد تغییرات در نمرات انتظار فرج مربوط به تغییرات در نمرات امید است. در مرحله دوم وقتی منبع کنترل به معادله اضافه می‌شود، این مقدار به 06/0 افزایش پیدا می‌کند؛ یعنی رابطه خالص منبع کنترل با انتظار فرج 02/0 است. به عبارت دیگر، دو درصد تغییرات در نمرات انتظار فرج مربوط به تغییرات در نمرات منبع کنترل است و در مجموع شش درصد واریانس یا تفاوت‌های فردی در انتظار فرج، مربوط به واریانس نمرات امید و منبع کنترل است.
جدول6. ضریب رگرسیون خام و استاندارد امید و منبع کنترل و معناداری آن‌ها
شاخص متغیر ضریب خام بتا t معناداری
B خطای استاندارد
امید 575/0 158/0 189/0 65/3 00/0
امید و منبع کنترل 571/0
173/01- 156/0
409/0 187/0
147/0- 66/3
86/2- 00/0
004/0
نتایج جدول 6 که حاکی از معنادار بودن ضریب رگرسیون امید و منبع کنترل است، نشان می‌دهد تأثیر خالص امید و منبع کنترل بر انتظار فرج دانشجویان نیز معنادار است.
جدول 7. ضرایب بتا مقدارt و معناداری و همبستگی سهمی متغیر حذف شده از معادله رگرسیون
متغیر شاخص‌ها ضریب بتا t سطح معنا داری همبستگی سهمی
خوش‌بینی 081/0- 415/1- 158/0 075/0-
نتایج جدول 7 نشان می‌دهد که معناداری ضریب رگرسیون متغیر خوش‌بینی بیشتر از 05/0 بوده، بنابراین وارد معادله نشده است. به دیگر سخن، این متغیر نتوانسته قدرت پیشبینی انتظار فرج دانشجویان را به طور معناداری بالا ببرد.
نتیجه
نتایج این تحقیق نشان داد نمرات انتظار فرج با نمرات امید و منبع کنترل دانشجویان رابطۀ معناداری دارد. بر اساس این نتایج، امید توانست انتظار فرج آزمودنی‌ها را به طور معناداری پیشبینی کند و افزودن متغیر منبع کنترل به متغیر امید، قدرت پیشبینی انتظار فرج آزمودنی‌ها را به طور معناداری افزایش داد؛ اما افزودن متغیر خوش‌بینی به متغیرهای امید و منبع کنترل نتوانست قدرت پیشبینی انتظار فرج آزمودنی‌ها را به طور معناداری افزایش دهد.
در تبیین توان امید در پیشبینی انتظار فرج در دانشجویان، می‌توان گفت انتظار به معنای چشم به راه بودن است. انتظار آن‌گاه معنا پیدا می‌کند که پشتوانه‌ای مانند امید داشته باشد. انتظار محصول و نتیجه امیدواری است. هرچه امید بیشتر باشد، انتظار نیز با معنا‌دارتر خواهد بود. انتظار، داشتن توقع خاص از زمان است؛ انتظار یعنی درست از کار در‌آمدن محاسبات. پشتوانه انتظار، استحکام امید است. هرچه امید از موازین قطعی‌تری برخوردار باشد، انتظار عقلانی‌تر خواهد بود. به دیگر سخن، هر قدر احتمال تحقق موضوع امید بیشتر باشد، انتظار نیز بامعنادارتر خواهد بود.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که از راه‌های تقویت انتظار فرج در دانشجویان، به‌کارگیری راهبردهایی برای افزایش امید و منبع کنترل درونی در آن‌هاست.
از جمله محدودیت‌های این تحقیق می‌توان به عدم تعمیم‌پذیری یافته‌های آن به سایر اقشار جامعه و عدم بررسی تأثیر میزان مذهبی بودن بر نتایج تحلیل رگرسیون اشاره نمود. بر این اساس پیشنهاد می‌شود پژوهشی مشابه بر روی سایر اقشار جامعه انجام شود و تأثیر میزان مذهبی بودن بر نتایج تحقیق نیز بررسی گردد.
منابع
_ اسلامی، عبدالله، «تعریف مثبت‌اندیشی»، نشریه دلتای مثبت، ش10، 1387ش.
_ اشرفی، منصور، «خوش‌بینی و درک خوبی‌ها»، نشریه مکتب اسلام، ش1، 1387ش.
_ آمدی تمیمی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درالکرم، ترجمه: مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1378ش.
_ جزایری، سید طیب، آخرین ذخیره الهی، ترجمه: مؤسسه علوم آل محمد، تهران، نشرا، 1389ش.
_ حاتمی، محمدرضا، «تجلی امید در فرهنگ مهدویت»، فصل‌نامه مشرق موعود، سال اول، ش1، 1385ش.
_ حسنی، رمضانعلی؛ محمدرضا احمدی؛ رحیم میردریکوندی، «بررسی رابطه بین خوش‌بینی اسلامی، خوش‌بینی آموخته‌‌شده سلیگمن و امنیت روانی»، روانشناسی و دین، سال چهارم، ش4، 1390ش.
_ حسین‌زاده، اکرم؛ محمداحسان تقی‌زاده؛ رضا همایی، «بررسی باور به مهدویت در میان جوانان 15 تا 29 ساله تهرانی»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال سوم، ش12، 1388ش.
_ حیدری، احمد؛ حسین محجوب؛ محمدکاظم ضرابیان، «رابطه منبع کنترل درونی _ بیرونی با افسردگی و عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی همدان»، اندیشه و رفتار، سال چهارم، ش4، 1378ش.
_ خامنه‌ای، سیدعلی، روزنامه رسالت، 26/9/1376ش.
_ خسروشاهی، سید هادی، مصلح جهانی و مهدی موعود از دیدگاه اهل‌سنت، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1372ش.
_ خلجی، طیبه، بررسی رابطه بین امید، منبع مهارت تحصیلی و موفقیت تحصیلی دوره پیشدانشگاهی شهر تهران در سال تحصیلی 85-86 (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی عمومی)، دانشکده روانشناسی دانشگاه الزهرا، 1386ش.
_ داوودی، علی‌اصغر، «مهدویت و دکترین‌های سیاسی _ اجتماعی معاصر، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت (ج3)، 1385ش.
_ سیف، علی‌اکبر، روانشناسی پرورشی، تهران، انتشارات آگاه، 1368ش.
_ شرفی، محمدرضا، «مقدمه‌ای بر آثار تربیتی و روانشناختی انتظار»، ماه‌نامه انتظار موعود، سال هفتم، ش38، 1382ش.
_ صدر، سید محمدباقر، امام مهدی حماسه‌ای از نور، ترجمه و تصحیح از کتابنامه بزرگ اسلامی، قم، مؤسسة الامام المهدی، 1356ش.
_ عبادی، ندا؛ علی‌نقی فقیهی، «بررسی اثربخشی آموزش مثبت‌نگری در افزایش امید به زندگی زنان بدون همسر شهر اهواز؛ با تأکید بر قرآن»، یافته‌های نو در روانشناسی، سال سوم، ش2، 1389ش.
_ کار، آلان، روانشناسی مثبت، علم شادمانی و نیرومندی‌های انسان، ترجمه: حسن‌پاشا شریفی، جعفر نجفی زند و باقر ثنایی، تهران، انتشارات سخن، 1385ش.
_ کرمانی، زهرا؛ محمدکریم خداپناهی؛ محمود حیدری، «ویژگی‌های روان‌سنجی مقیاس امید اسنایدر»، فصل‌نامه روانشناسی کاربردی، سال پنجم، ش19، 1390ش.
_ کوهساریان، پریسا، بررسی تأثیر امید درمانی بر کاهش افسردگی زنان دیابتیک در مرکز پژوهشات دیابت سمنان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی عمومی)، تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علّامه طباطبایی، 1387ش.
_ گودرزی، محمدعلی، «بررسی روایی و پایایی مقیاس نومیدی بک در گروهی از دانشجویان دانشگاه شیراز»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره 17، ش1، 1381ش.
_ محمدپور دهکردی، سیما، «مهدویت در اندیشۀ شهید مطهری»، www.yaraneentezar.com، 1392ش.
_ محمدی آرانی، مریم، «منجی‌گرایان در ادیان (زرتشت، یهود، مسیحیت)». پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش22، 1386ش.
_ مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمة اطهار، تهران، انتشارات صدرا، 1373ش _ الف.
_ مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، تهران، انتشارات صدرا، 1382ش.
_ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (ج 18)، تهران، انتشارات صدرا، 1373ش _ ب.
_ مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی، قم، انتشارات نسل جوان، 1380ش.
_ موسوی‌نسب، سید محمدحسین، خو شبینی _ بدبینی، ارزیابی استرس و راهبردهای رویارویی: پیشبینی سازگاری روانشناختی در نوجوانان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی)، دانشگاه شیراز، 1384ش.
_ نصیری، حبیب‌الله؛ بهرام جوکار، «معناداری زندگی، امید، رضایت از زندگی و سلامت روان در زنان»، پژوهش زنان، دوره 6، ش2، 1387ش.
_ نوری، نجیب‌الله، «الگویی نوین از مؤلفههای خوش‌بینی از منظر نهجالبلاغه»، ماه‌نامه معرفت، ش125، 1387ش.
_ ولی‌نوری، ابوالفضل؛ علی‌اکبر سیف، «روابط منبع کنترل درونی _ بیرونی با افکار خودکشی»، پژوهش‌های روانشناختی، دوره سوم، ش3 و 4، 1374ش.
_ Brouwer, D., Meijer, R. R., Weckers, A. M. & Banke, J. J. On the dimentionality of the dispositional hope scale. Psychological assessment, 20, 2008.
_ Domaine, G., & Domaine, A. L. Psycho;ogycal testing: an introduction. Newyourk melburn. Cambricge university press, 2006.
_ Grewal, P. K., & Porter, J. Hope theory: a framework for understanding Death studies. Washington, 31(2), 2007.
_ Marshall, G. N., & Lang, E. L. Optimism, self-mastery, and symptoms of depression in women professionals. Journal of Personality and Social Psychology, 59(1), 1990.
_ Rutter, J.B. Generalized Expectancies for Internal Versus External Control of Reinforcement, Psychological Monographs, No.80, 1966.
_ Scheier, M. F., Carver, C. S., & Bridges, M. W. Distinguishing optimism from neuroticism (and trait anxiety, self-mastery, and self esteem): A reevaluation of the Life Orientation Test. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 1994.
_ Scheier, M. F., & Carver, C. S. Optimism, coping, and health: Assessment and implications of generalized outcome expectancies. Health Psychology, 4(3), 1985.
_ Snyder, C.R., McCullough, M.E. A positive psychology field of dreams. Journal of social and clinical psychology, 19, 2000.