چکیده
آیۀ ارتداد مائده: 54) در نظر برخی مفسران اهل‌سنت، در مبحث خلافت جایگاهی ویژه دارد و یکی از مستندات اصلی آنان در اثبات خلافت ابوبکر و دیگر خلفاست، تا جایی که فخر رازی این آیۀ شریفه را قوی‌ترین دلیل بر صحت امامت و خلافت ابوبکر می‌داند. او با همین پیش‌فرض دلالت آیۀ بعد _ یعنی آیۀ ولایت _ را بر امامت حضرت علیع)باطل اعلام می‌کند. اما از دیدگاه شیعه این آیۀ شریفه با ابوبکر و مبارزۀ او با اهل رده ارتباطی ندارد و اوصاف ذکر شده در آیه بر او و اصحابش تطبیق نمی‌کند. این آیه، مفهومی کلى و جامع را بیان مى‏کند که امام على و امام مهدیع) به همراه اصحابشان مصداق‌هاى کامل آن هستند.
واژگان کلیدی
امام مهدیعج)، اهل رده، ابوبکر، اهل‌سنت، شیعه.

مقدمه
یکی از آیاتی که برای اثبات خلافت ابوبکر مورد استناد اهل‌سنت قرار گرفته است، آیۀ 54 از سورۀ مبارکۀ مائده است. در این آیۀ شریفه، خداوند متعال خطاب به اهل ایمان می‌فرماید:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللهُ واسِعٌ عَلِیمٌ؛ مائده: 54)
اى کسانى که ايمان آورده‏ايد، هر کس از شما از دين خود برگردد، به زودى خدا گروهى [ديگر] را مى‏آورد که آنان را دوست مى‏دارد و آنان [نيز] او را دوست دارند. [اينان] با مؤمنان، فروتن، [و] بر کافران سرفرازند. در راه خدا جهاد مى‏کنند و از سرزنش هيچ ملامت‌گرى نمى‏ترسند. اين فضل خداست. آن را به هر که بخواهد مى‏دهد، و خدا گشايش‌گر داناست.
برخی از مفسران و علمای اهل‌سنت با دلایلی سعی کرده‌اند تا صحت خلافت ابوبکر را از این آیۀ شریفه اثبات کنند.
فخر رازی در تفسیر خود در این‌باره می‌نویسد:
المقام الثالث فی هذه الآیة: و هو أنا ندعی دلالة هذه الآیة على صحة إمامة أبی بکر. رازی، 1420: ج12، 379)
ابن حجر مکی نیز که _ برخلاف جمهور اهل‌سنت _ قائل به وجود نص جلیّ و ظاهر برای خلافت ابوبکر است در کتاب الصواعق المحرقة ذیل عنوان «الفصل الثالث فی النصوص السمعیة الدالة على خلافته من القرآن والسنة» می‌نویسد:
أما النصوص القرآنیة فمنها قوله تعالى: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَن دِينِهِ.... هیثمی کوفی، 1997: ج1، 45)
برخی از مفسران اهل‌سنت پا را از این هم فراتر نهاده و افزون بر این ادعا، مدعی دلالت این آیه بر صحت و تثبیت امامت و خلافت عمر، عثمان و حضرت علیع)نیز شده‌اند. قرطبی در این‌باره می‌نویسد:
فدل بهذا على تثبیت إمامة أبی بکر و عمر و عثمان و علی _ رضی الله عنهم _ ‏. قرطبی، 1364: ج‏6، 220)
جصاص و کیاهراسی نیز که قبل از قرطبی این ادعا را بیان کرده بودند، دلالت آیه محل بحث در اثبات خلافت ابوبکر را با آیۀ قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ مشابه دانسته و می‌نویسند:
و فی الآیة دلالة على صحة إمامة أبى بکر و عمر و عثمان و على _ رضى الله عنهم _ ‏... و نظیر ذلك أیضاً فی دلالته على صحة إمامة أبى بکر قوله تعالى: قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى‏ قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللهُ أَجْراً حَسَناً. جصاص، 1405: ج‏4، 101؛ کیاهراسی، 1405: ج‏3، 83)
گفتنی است فخر رازی این آیۀ شریفه را از قوی‌ترین دلایل بر صحت امامت و خلافت ابوبکر می‌داند و با همین پیش‌فرض، دلالت آیۀ بعد آیه ولایت) بر امامت حضرت علیع)را باطل اعلام می‌کند.
اکنون دیدگاه اهل‌سنت و ادلّۀ آنان در اثبات مدعای خود را به تفصیل ذکر می‌کنیم، سپس به دیدگاه شیعه و نقد و بررسی ادلۀ اهل‌سنت می‌پردازیم.
دیدگاه اهل‌سنت
پیش از بیان دیدگاه اهل‌سنت، گفتنی است اختلاف در تعیین مصداق «قوم» در عبارت فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ منشأ بروز نظریات متعدد شده است، به طوری که تعیین صحیح مصداق «قوم»، همۀ اختلاف‌ها را از میان برداشته و به وحدت نظر در بین مفسران خواهد انجامید. از این‌رو مفسران اهل‌سنت کوشیده‌اند بر اساس روایات و اقوال صحابه و تابعین یا تحلیل درونی از دلالت آیات، به تعیین مصداق «قوم» دست یابند تا از این راه مدعای خود را که همان اثبات امامت و خلافت ابوبکر است مطرح کنند. بنابراین اهل‌سنت در تفسیر این آیات بر دو حوزه و محور مرتبط با یکدیگر تکیه کرده‌اند. این دو حوزه عبارتند از: 1. استناد به روایات و اقوال صحابه و تابعین، 2. تحلیل درونی از دلالت آیات.
الف) استناد به روایات و اقوال صحابه و تابعین
اهل‌سنت بر مبنای برخی از روایات و اقوال بعضی از صحابه و تابعین، مصداق «قوم» را ابوبکر و اصحاب او می‌دانند که بعد از رحلت پیامبراکرمص) با اهل رده به جهاد و
مبارزه پرداختند.
در تفاسیر نقلی اهل‌سنت، این نظر به حسن بصری، قتاده، ضحاک و ابن‌جریج نسبت داده شده است نک: طبری، 1412: ج6، 183؛ سیوطی، 1404: ج2،292؛ ابن‌ابى‌حاتم، 1419: ج4، 1160).
اما آن‌چه در این‌باره جلب نظر می‌کند، استناد این نظر به حضرت علیع)است نک: طبرى، 1412: ج6، 183).
ب) تحلیل درونی از دلالت آیات
دیگر ادله‌ای که اهل‌سنت برای اثبات مدعای خود به آن تکیه می‌کنند، استناد به فرازهایی از آیات محل بحث است. آنان می‌کوشند تعابیر موجود در این آیات را بر ابوبکر تطبیق دهند. فخر رازی که بیش از همه در این‌باره تلاش کرده، معتقد است متصف بودن ابوبکر به این اوصاف، دلیل بر صحت امامت و خلافت اوست:
لو کانت إمامته باطلة لما کانت هذه الصفات لائقة به. رازی، 1420: ج12، 380)
فرازها و تعابیر مورد استناد آنان عبارتند از:
یکم. فَسَوْفَ يَأْتِي اللهُ بِقَوْمٍ
فخر رازی که با تقریری خاص بیش از همه سعی در اثبات خلافت ابوبکر دارد، در تفسیر خود برای اثبات این مطلب که مراد از این آیه و تعبیر «قوم» رسول خداص) نیست، بلکه این تعبیر و آیۀ محل بحث، به ابوبکر و پیکار او با مرتدّان اختصاص دارد، به فراز فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ استناد می‌کند و می‌گوید:
چون این تعبیر برای استقبال و آینده است، پس این قومی که خداوند از آن سخن به میان آورده، نباید وقت نزول این خطاب موجود باشند. افزون بر این، رسول اللهص) با مرتدّان هرگز محاربه نکرد . نک: همو: 379)
دوم. یُحِبُّهُمْ و یُحِبُّونَهُ
دومین فرازی که اهل‌سنت در حوزۀ تحلیل درونی برای اثبات مدعای خود بدان استناد می‌کنند، تعبیر یُحِبُّهُمْ و یُحِبُّونه‏ است. در آیۀ محل بحث، قومی که در آینده خواهند آمد به چند وصف توصیف شده‌اند که اولین این اوصاف همین تعبیر است. فخر رازی پس از تلاش برای اثبات اختصاص این آیه به ابوبکر و اثبات این موضوع که مصداق «قوم» ابوبکر است، اوصاف موجود در این آیه را بر ابوبکر تطبیق داده و ادعا می‌کند که تعبیر یُحِبُّهُمْ و یُحِبُّونه بر ظالم نبودن ابوبکر دلالت دارد و ظالم نبودن نیز بر این‌که امامت و خلافت او حق و صحیح است دلالت می‌کند. وی در اولین تطبیق خود چنین می‌نویسد:
أنا ندعی دلالة هذه الآیة على صحة إمامة أبی بکر، و ذلك لأنه لما ثبت بما ذکرنا أن هذه الآیة مختصة به فنقول: إنه تعالى وصف الذین أرادهم بهذه الآیة بصفات: أولها: أنه یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ. فلما ثبت أن المراد بهذه الآیة هو أبوبکر ثبت أن قوله: یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ وصف لأبی‌بکر، و من وصفه الله تعالى بذلك یمتنع أن یکون ظالماً، و ذلك یدل على أنه کان محقاً فی إمامته. همو: 380)
او همچنین برای تطبیق این وصف بر ابوبکر در تأیید مدعای خود به دو حدیث استناد می‌کند و می‌نویسد:
قال علیه الصلاة و السلام: إن الله یتجلى للناس عامة و یتجلى لأبی بکر خاصة. و قال: ما صب الله شیئاً فی صدری إلا و صبه فی صدر أبی بکر. و کل ذلك یدل على أنه کان یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله‏. همو: 381)
سوم. اذِلَّةٍ عَلَى المؤمنینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکافِرِین‏
فخر رازی این وصف را نیز بر ابوبکر تطبیق داده و کسی را جز او لایق آن نمی‌داند و در تأیید آن به روایت نبوی استناد می‌کند و مدعی می‌شود که این روایت مستفیض است.
وی می‌نویسد:
و ثانیها: قوله أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکافِرِینَ و هو صفة أبی‌بکر أیضاً الدلیل الذی ذکرناه، و یؤکده ما روی فی الخبر المستفیض أنه _ علیه الصلاة و السلام _ قال: ارحم أمتی بأمتی أبوبکر. فکان موصوفاً بالرحمة و الشفقة على المؤمنین و بالشدة مع الکفار. همو: 380)
او در تأیید مدعای خود علاوه بر استناد به روایت مذکور، به دفاع ابوبکر از رسول خداص) در اوایل بعثت در حالی که رسول اللهص) در غایت ضعف بود، و نیز به مبارزۀ او با محاربین و اهل رده در زمان خلافتش اشاره می‌کند تا او را مصداق فراز فوق قرار دهد همو) .
ابن‌جزی غرناطی نیز می‌نویسد:
أن الصفات التی وصف بها هؤلاء القوم هی أوصاف أبی‌بکر، ألا ترى قوله: أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرينَ، و کان أبوبکر ضعیفاً فی نفسه قویاً فی الله. غرناطی، 1416: ج1، 236)
چهارم. يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ
فخر رازی که اوصاف پیشین را خاص ابوبکر می‌داند، در این‌جا مدعی است که این وصف بین ابوبکر و حضرت علیع)مشترک است؛ اما با مقایسه‌ای نادرست، بهرۀ ابوبکر را به
دلیل تقدم زمانی و نیز به سبب این‌که جهاد او در زمان ضعف اسلام بود، اکمل و افضل می‌داند و می‌نویسد:
و ثالثها: قوله: یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ فهذا مشترك فیه بین أبی‌بکر و علی، إلّا أن حظ أبی‌بکر فیه أتم و أکمل، و ذلك لأن مجاهدة أبی‌بکر مع الکفار کانت فی أول البعث، و هناك الإسلام کان فی غایة الضعف، و الکفر کان فی غایة القوة، و کان یجاهد الکفار بمقدار قدرته، و یذب عن رسول الله بغایة وسعه، و أما علیع)فإنه إنما شرع فی الجهاد یوم بدر و أحد، و فی ذلك الوقت کان الإسلام قویاً و کانت العساکر مجتمعة، فثبت أن جهاد أبی‌بکر کان أکمل من جهاد علی من وجهین: الأول: أنه کان متقدماً علیه فی الزمان، فکان أفضل لقوله تعالى: لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ [حدید: 10] و الثانی: أن جهاد أبی‌بکر کان فی وقت ضعف الرسول و جهاد علی کان فی وقت القوة. رازی، 1420: ج12، 380)
ابن‌جزی غرناطی تعبیر وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ را اشاره به مقاومت و نترسیدن ابوبکر در برابر صحابه‌ای که او را از رفتن به میدان مبارزه با مرتدّان منع می‌کردند می‌دان نک: غرناطی، 1416: ج1، 236). سورآبادی نیز در سخنانی مشابه می‌نویسد:
وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ: و نترسند از سرزنش سرزنش کننده‏اى. و آن ابوبکر صدیق بود که قصد قتال مانعان زکات کرد. گروهى از یاران او را بر آن همى ملامت کردند که ایشان شهادت‌گویانند بوبکر از آن نه‌اندیشید ایشان را به قهر در اسلام و شریعت آورد. سورآبادى، 1380: ج1، 575)
پنجم. ذلِکَ فَضْلُ اللهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ
فخر رازی با استناد به فرازی دیگر از آیۀ محل بحث، آن را با آیۀ 22 سورۀ نور تأکید کرده و با ادعای تطبیق همۀ صفات مذکور در آن آیه بر ابوبکر، حکم به صحت امامت و خلافت او می‌دهد. وی می‌نویسد:
رابعها: قوله ذلِكَ فَضْلُ اللهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ و هذا لائق بأبی بکر لأنه متأکد بقوله تعالى: وَ لا یَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَةِ [نور: 22] و قد بینا أن هذه الآیة فی أبی‌بکر، و مما یدل على أن جمیع هذه الصفات لأبی بکر أنا بینا بالدلیل أن هذه الآیة لا بدّ و أن تکون فی أبی بکر، و متى کان الأمر کذلك کانت هذه الصفات لا بدّ و أن تکون لأبی بکر، و إذا ثبت هذا وجب القطع بصحة إمامته، إذ لو کانت إمامته باطلة لما کانت هذه الصفات لائقة به‏. رازی، 1420: ج12، 380)
ارزیابی دیدگاه اهل‌سنت
از دیدگاه مفسران و متکلمان شیعه، این آیۀ شریفه هرگر بر امامت و خلافت ابوبکر دلالت ندارد، بلکه اساساً این آیه دربارۀ ابوبکر نیست. از آن‌جا که اهل‌سنت در تفسیر این آیات بر دو حوزه و ساحت یعنی «استناد به روایات و اقوال صحابه و تابعین» و «تحلیل درونی از دلالت آیات» تکیه کرده‌اند، در پاسخ به آنان به تفکیک و به ترتیب، مستندات و ادله‌شان را نقد و بررسی می‌کنیم.
الف) بررسی استناد به روایات و اقوال صحابه و تابعین
چنان‌که گفته شد، اهل‌سنت بر مبنای برخی روایات و اقوال بعضی از صحابه و تابعین حسن بصری، قتاده، ضحاک و ابن‌جریج)، مصداق «قوم» را ابوبکر و اصحاب او می‌دانند که پس از رحلت پیامبراکرمص) با اهل رده به جهاد و مبارزه پرداختند. اما این نظر تنها نظر در این‌باره نیست و در تفاسیر اهل‌سنت، اقوال دیگری نیز وجود دارد. ابوحیان اندلسی در تفسیر خود به نُه قول در این‌باره اشاره کرده است. وی می‌نویسد:
و فی القوم الذین یأتی الله بهم: أبو بکر و أصحابه، أو أبوبکر و عمر و أصحابهما، أو قوم أبی‌موسى، أو أهل الیمن ألفان من البحر و خمسة آلاف من کندة و بجیلة، و ثلاثة آلاف من أخلاط الناس جاهدوا أیام القادسیة أیام عمر. أو الأنصار، أو هم المهاجرون، أو أحیاء من الیمن من کندة و بجیلة و أشجع لم یکونوا وقت النزول قاتل بهم أبوبکر فی الردة، أو القربى، أو علی بن أبی‌طالب قاتل الخوارج أقوال تسعة. اندلسی، 1420: ج4، 297)
ابن‌جوزی نیز شش قول را آورده است. او می‌گوید:
و فی المراد بهؤلاء القوم ستة أقوال: أحدها: أبوبکر الصّدّیق و أصحابه الذین قاتلوا أهل الرّدّة... ، و الثانی: أبوبکر، و عمر. و الثالث: أنهم قوم أبی‌موسى الأشعری، و الرابع: أنهم أهل الیمن، و الخامس: أنهم الأنصار، و السادس: المهاجرون و الأنصار. ابن‌جوزی، 1422: ج1، 559)
از آن‌چه تا کنون گفته شد، چند نکته روشن می‌شود:
الف)با وجود این همه تشتت آرا و اختلاف اقوال که در تفاسیر اهل‌سنت به وضوح نمایان است، نادرستی و ضعف استدلال برخی مفسران آنان _ به‌ویژه فخر رازی _ که می‌کوشند بر چنین مبنای سست و ضعیفی، خلافت و امامت ابوبکر را اثبات کنند‏ آشکار می‌شود. موضوع مهمی همچون خلافت و جانشینی رسول‌اللهص) و تعیین مصداق آن با چنین مبنای سست
و ضعیفی چگونه اثبات می‌شود؟ تعصبات بی‌جا و پیش‌فرض‌های نادرست مانع از درک درست حقیقت است و کار را به جایی می‌رساند که با این همه اختلاف اقوال و تشتت آرا _ و ضعف‌های دیگری که در ادامه بیان خواهد شد _ سعی در اثبات این موضوع مهم و تحمیل نظر خود بر قرآن کریم را دارند که در کلام ابن‌حجر هیثمی ملاحظه کردید نک: هیثمی کوفی: 1997: ج1، 45).
ب) افزون بر تعارض و تشتت آرا، روایات مستند به حسن بصری، قتاده، ضحاک و ابن جریج _ که همگی از تابعین هستند _ مقطوعه و ضعیفند و اقوال آنان نمی‌تواند حجت و ملاک قرار گیرد. علاوه بر این حسن، قتاده و ابن‌جریج همگی به تدلیس متّهمند نک: ذهبی، بی‌تا: ج1، 460).
ج) روایتی که به نقل از حضرت علیع)در این‌باره در منابع اهل‌سنت دیده می‌شود، ضعیف و استنادناپذیر است. ضعیف و غیرمعتبر بودن این روایت از دو جهت است:
1. این روایت از بعد سندی ضعیف است. سندی که طبری در این‌باره ذکر کرده
چنین است:
حدثنی المثنى، قال: ثنا إسحاق، قال: ثنا عبدالله بن هشام، قال: أخبرنا سیف بن عمر، عن أبی روق، عن الضحاك، عن أبی أیوب، عن علیع). طبری، 1412: ج6، 183)
در این سند، سیف بن عمر قرار دارد که به تصریح رجالیون اهل‌سنت متهم به زندقه و جعل حدیث و فردی ضعیف‌الحدیث است نک: ذهبی، بی‌تا: ج2، 255؛ عقیلی، 1404: ج3، 484؛ نسائی، 1369: ج1، 50؛ اصبهانی، 1405: ج1، 91؛ ابن‌حبان، 1396: ج1، 345).
مزی در کتاب تهذیب الکمال اقوال رجالیون مطرح اهل‌سنت را این‌گونه بیان می‌کند:
قال عباس الدوری، عن یحیى بن معین: ضعیف الحدیث. وقال أبوجعفر الحضرمی، عن یحیى بن معین: فلیس خیر منه. و قال أبوحاتم: متروك الحدیث یشبه حدیثه حدیث الواقدی. و قال أبوداود: لیس بشیء. و قال النسائی، و الدارقطنی: ضعیف. و قال أبوأحمد بن عدی: بعض أحادیثه مشهورة و عامتها منکرة لم یتابع علیها، و هو إلى الضعف أقرب منه إلى الصدق. و قال أبوحاتم بن حبان: یروی الموضوعات عن الاثبات. مزی، 1400: ج12، 326)
2. این روایت با روایت دیگری که آن هم از حضرت علیع)نقل شده در تعارض است. طبرسی در این‌باره می‌نویسد:
روی عن علی أنه قال یوم البصرة و الله ما قوتل أهل هذه الآیة حتى الیوم‏ و تلا هذه الآیة. طبرسی، 1372: ج3، 322 و نیز نک: حویزی، 1415: ج1، 641؛ بحرانی، 1416: ج2، 315)
د) بعضی از مفسران و محدثان اهل‌سنت، تطبیق آیۀ شریفه بر ابوبکر را نپذیرفته‌اند و آن را بر یمنی‌ها قوم ابوموسی اشعری) تطبیق داده‌اند. مستند این گروه از اهل‌سنت روایتی نبوی است که حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین آن را به شرط مسلم صحیح دانسته و می‌نویسد:
عن سمـاك بن حرب، قال: سمـعت عیاضاً الأشعری، یقول: لما نزلت فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ قال رسول الله: «هم قومك یا أباموسى، و أومأ رسول الله بیده إلى أبی‌موسى الأشعری» هذا حدیث صحیح على شرط مسلم و لم یخرجاه. حاکم نیشابورى، 1411: ج7، 352)
هیثمی نیز در کتاب مجمع الزوائد این روایت را نقل کرده و سپس می‌نویسد:
رواه الطبرانی و رجاله رجال الصحیح. هیثمی، 1412: ج7، 80)
طبری پس از بیان اقوال متعدد نوشته است:
و أولى الأقوال فی ذلك عندنا بالصواب، ما روی به الخبر عن رسول الله أهل الیمن قوم أبی موسى الأشعری. طبری، 1412: ج6، 185)
ابوحیان اندلسی نیز پس از بیان نُه قول در این‌باره، روایت نبوی مذکور را به نقل از کتاب مستدرک حاکم نیشابوری ذکر می‌کند و اصح اقوال در این‌باره را تطبیق آیه بر یمنی‌ها می‌داند نک: اندلسی، 1420: ج4، 297). قرطبی هم این نظر را اصح می‌داند نک: قرطبی، 1364: ج6، 220).
ب) بررسی تحلیل درونی از آیات
مفسران و محققان شیعه، اجماع و اتفاق نظر دارند که قدر متیقن در تفسیر این آیه این است که تعابیر موجود در آیۀ شریفه قابلیت انطباق با ابوبکر و اصحابش را ندارند و هرگز نمی‌توان از این آیۀ شریفه فضیلتی برای او اثبات کرد، چه رسد به این‌که خلافت و صحت امامت او را نتیجه گرفت؛ زیرا در بخش گذشته ثابت کردیم که مبنای اهل‌سنت در اثبات مدعای خود کاملاً ضعیف و سست، همراه با تعارضات گسترده و تشتت آراست و نمی‌توان با این مبنای ضعیف، تعابیر موجود در آیه را بر ابوبکر و اصحابش تطبیق داد. حتی با صرف‌نظر از این موضوع باز نمی‌توان ادعای اهل‌سنت را پذیرفت و با دلایل متعددی این ادعا مخدوش و ناپذیرفتنی است که در ادامه، این دلایل به تفصیل بیان خواهند شد. اکنون به تفکیک فرازهای مورد استناد اهل‌سنت را بررسی می‌پردازیم.
یکم. بررسی فراز فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ
در تقریر فخر رازی ذیل عنوان فوق چند ادعا وجود داشت که عبارت بود از:
الف) این آیه به محاربه با مرتدّان اختصاص دارد.
ب) ابوبکر متولی محاربه با مرتدان بود.
ج) رسول خداص) و علیع)با مرتدان پیکار نکردند.
در نقد این ادعاها باید گفت:
1. اختصاص این آیه به محاربه با مرتدّان ثابت نیست و در این آیه از محاربه و پیکار با مرتدّان صحبت نشده است، بلکه صرفاً گفته شده که در صورت ارتداد، خداوند متعال گروهی را می‌آورد که داراى این صفات خاص باشند. این سخن خداوند هشدارى است به تمام مسلمانان در همۀ قرن‌ها که به ایمان خود مغرور نشوند و خود را محور اسلام ندانند و بدانند که اگر آن‌ها هم از اسلام و انجام برنامه‌های آن روى برگردانند، خداوند کسانى دیگر را برمى‏انگیزد که بهتر از آن‌ها از دین خدا حمایت کنند. این حقیقت که می‌توان آن را «سنت استبدال» نامید، در چندین آیه از قرآن کریم با تعبیرهاى گوناگونى آمده است. از جمله:
وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ. محمّد: 38)
و إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ وَ ما ذلِكَ عَلَى اللهِ بِعَزِیزٍ. ابراهیم: 3)
إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَ یَأْتِ بِآخَرِینَ. نساء: 133)
فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ. انعام: 89)
تدبّر در این آیات نشان مى‏دهد که بقا و استمرار دین الهى در زمین، در گرو خواست یک فرد یا گروه نیست و هیچ‌کس نباید دین خدا را مدیون خود بداند و اگر قوم یا گروهی، از دین و اجرای برنامۀ الهی روی گردانند و خود را تا سطح تعهد و مسئولیت متناسب با رسالت آسمانی، بالا نکشند، رسالت آسمانی تعطیل نخواهد شد و خداوند متعال گروه دیگری را که شرایط بهتر و برتری را برای ایفای نقش خود فراهم آورده باشند و از برنامۀ الهی پیروی کنند، جایگزین آن‌ها خواهد کرد.
علّامه طباطبایی نیز در این‌باره می‌نویسد:
الآیة جاریة مجرى قوله تعالى: وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ. طباطبایی: 1417: ج5، 390)
این نظر را برخی از مفسران اهل‌سنت نیز مطرح کرده‌اند. ابن‌کثیر ذیل این آیه شریفه
نوشته است:
یقول تعالى مخبراً عن قدرته العظیمة أنه من تولى عن نصرة دینه و إقامة شریعته، فإن الله یستبدل به من هو خیر لها منه، و أشدّ منعة، و أقوم سبیلاً، کما قال تعالى: وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ [محمد: 38] و قال تعالى: إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ وَ ما ذلِكَ عَلَى اللهِ بِعَزِیزٍ [إبراهیم: 19- 20]. دمشقی، 1419: ج3، 123 و نیز نک: قاسمی، 1418: ج‏4، 168)
در روایتی که به نقل از ابن‌عباس در تفاسیر روایی اهل‌سنت وجود دارد همین نظر ذکر شده است. ابن‌ابی‌حاتم رازی در تفسیر خود می‌نویسد:
عن ابن عباس قوله: فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ إنه وعید من الله إنه من ارتد منهم سنستبدل بهم خیراً منهم. ابن‌ابی‌حاتم، 1419: ج4، 1160)
نکته درخور توجه این است که حتی بر مبنای نظریات مفسرانی همچون طبری، ابوحیان اندلسی و قرطبی که تطبیق آیۀ شریفه بر ابوبکر را نپذیرفته‌اند و آن را بر یمنی‌ها قوم ابوموسی اشعری) تطبیق داده‌اند، باز محاربه‌ای با مرتدّان صورت نگرفته است؛ چون همان‌طور که قرطبی و دیگر مفسران بیان کرده بودند، یمنی‌ها در زمان عمر در فتوحات مسلمین شرکت کردند و پیکار آنان با مرتدّان نبود:
کانت عامة فتوح العراق فی زمن عمر على یدی قبائل الیمن، هذا أصح ما قیل فی نزولها. و الله أعلم. قرطبی، 1364: ج6، 220)
مراغی نیز در تأیید این نظر که در صورت پذیرش تطبیق آیۀ شریفه بر یمنی‌ها قوم ابوموسی اشعری) پیکاری با مرتدّان صورت نگرفته است می‌نویسد:
روى أن النبی لما قرأ هذه الآیة قال: «هم قوم أبى موسى» و إن لم یکونوا
قاتلوا المرتدین مع أبى‌بکر، لأن الله وعد بأن یأتى بخیر من المرتدین بدلاً منهم، و لم یقل إنهم یقاتلون المرتدین، و یکفى فى صدق الوعد أن یقاتلوا و لو غیر المرتدین. مراغی، بی‌تا: ج‏6، 140)
بنابراین ادعای اول فخر رازی که مدعی بود این آیه، به محاربه با مرتدّان اختصاص دارد صحیح نیست یا دست کم مورد تردید جدی است و نیاز به اثبات دارد.
2. بر فرض پذیرش ادعای اول باز نمی‌توان ادعای دوم و سوم را مبنی بر این‌که ابوبکر متولی محاربه با مرتدّان بود و رسول خداص) با آنان پیکار نکرد، پذیرفت؛ چرا که ارتداد _ به معنایی که فخر رازی و بعضی دیگر در این‌جا بدان معتقدند که همان رجوع از اسلام به کفر باشد _ در زمان رسول خداص) و در اواخر رسالت ایشان به وقوع پیوست. بر اساس مستندات تاریخی، سه فرقه در اواخر حیات رسول خداص) مرتد شدند که ریاست یکی از آن‌ها را اسود عنسی به عهده داشت و مسلمانان به امر رسول خداص) با آن‌ها جهاد کرده و به پیروزی رسیدند. پیامبرص) همان شبی که اسود به دست فیروز دیلمی در یمن کشته شد، این خبر را به مسلمانانی که در مدینه بودند اطلاع دادند نک: زمخشری، 1407: ج1، 644؛ ثعلبی نیشابوری، 1422: ج4، 77؛ رازی، 1420: ج12، 377) . کسانی هم که در مقابل امام علیع)قرار گرفتند به طور قطع حکم مرتد را دارند که در پایان سخن، دلایل آن ذکر خواهد شد. بنابراین در این آیۀ شریفه از پیکار با مرتدّان سخنی به میان نیامده، یا دست‌کم احتمال دیگری به‌جز پیکار با مرتدّان منتفی نیست، و اگر هم این آیه، مربوط به پیکار با مرتدّان باشد، در اواخر حیات رسول خداص) _ و لو با عده‌ای از آنان _ و در زمان خلافت امام علیع)
انجام شده است. پس اختصاص این آیۀ شریفه به ابوبکر و محاربۀ او با مرتدّان ادعایی نادرست است؛ به‌ویژه با توجه به اوصاف مذکور در این آیۀ شریفه، به طور قطع می‌توان ادعا کرد که این آیه به ابوبکر و اصحابش اختصاص ندارد که در بخش‌های بعدی ادلۀ آن بیان خواهد شد.
با رد این ادعاها، اختصاص این آیه به ابوبکر و اثبات فضیلت و صحت خلافت برای او نیز منتفی می‌شود، اگرچه با آن‌چه در بخش پیشین بررسی استناد به روایات و اقوال صحابه و تابعین) بیان شد، اصولاً دیگر نوبت به طرح این ادعاها و رد آن‌ها نمی‌رسد.
دوم. بررسی فراز يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ‏
چنان‌که بیان شد استناد فخر رازی به این فراز و فرازهای بعدی، متوقف بر اثبات این موضوع بود که مراد از این آیۀ شریفه ابوبکر باشد اما با اثبات ارتباط نداشتن آیۀ شریفه با ابوبکر، استناد اهل‌سنت _ به‌ویژه فخر رازی _ به این فراز و فرازهای بعدی برای اثبات مدعای خود که همان خلافت باشد کاملاً نادرست و ناپذیرفتنی است. افزون بر این، هرگز نمی‌توان این وصف و دیگر اوصاف والای موجود در آیۀ شریفه را بر ابوبکر و اصحابش تطبیق داد.
بر اساس منابع شیعه و اهل‌سنت، این ویژگی را رسول گرامی اسلامص) در روز جنگ خیبر به امام علیع)داده است. در همان جنگی که پیامبر اسلامص) ابوبکر و عمر را برای فتح قلعۀ خیبر فرستاده بود؛ اما آن دو، میدان نبرد را ترک و فرار را بر قرار ترجیح داده بودند. رسول گرامی اسلامص) از این عمل غضبناک شد و فرمود:
لأعطین الرایة غداً رجلاً یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله کراراً غیر فرار لا یرجع حتى یفتح الله على یده. بخاری، بی‌تا: ج4، 20؛ نیشابوری، بی‌تا: ج7، 121؛ ابن‌هشام، بی‌تا: ج‏2، 334؛ طبرانی، 1404: 2، 431؛ ابن‌سعد، 1410: ج2، 84)
پیامبر اکرمص) نیز فردای آن روز پرچم را به دست حضرت علیع)سپرد.
رسول خداص) این جمله را دربارۀ امیر المؤمنینع)در جای دیگری نیز تکرار کرده است؛ از جمله در زمانی که امام علیع)را به جنگ با کفار یمن فرستاده بود و آن حضرت بعد از فتح یمن، پیش از تقسیم غنایم کنیزی را برای خودش انتخاب کرد و این بر دیگران و از جمله خالد بن ولید بسیار گران آمد. بدخواهان گمان کردند که اگر بدگویی امام را به رسول خداص) کنند، شاید از چشم حضرت بیفتد؛ اما نبی مکرمص) با دیدن نامۀ خالد بن ولید از عصبانیت رنگش سرخ شد و فرمود:
مَا تَرَى فِى رَجُلٍ یُحِبُّ اللهَ وَرَسُولَهُ وَیُحِبُّهُ اللهُ وَرَسُولُهُ؟ ترمذی، بی‌تا: 6، 492)
طبرسی اعطای این عنوان به حضرت علیع)از جانب رسول خداص) را به عنوان مؤیّد بر روایاتی دانسته است که مصداق «قوم» در آیۀ محل بحث را بر حضرت علیع)و اصحابش تطبیق داده‌اند. وی ذیل آیۀ محل بحث و در مقام تعیین مصداق «قوم» می‌نویسد:
و قیل هم أمیر المؤمنین علیع)و أصحابه حین قاتل من قاتله من الناکثین و القاسطین و المارقین و روی ذلك عن عمار و حذیفة و ابن عباس و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد اللهع). و یؤید هذا القول أن النبی وصفه بهذه الصفات المذکورة فی الآیة فقال فیه و قد ندبه لفتح خیبر بعد أن رد عنها حامل الرایة إلیه مرة بعد أخرى و هو یجبن الناس و یجبنونه ‏«لأعطین الرایة غداً رجلاً یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله کراراً غیر فرار لا یرجع حتى یفتح الله على یده‏» ثم أعطاها إیاه‏. طبرسی، 1372: ج3، 322)
شیخ طوسی نیز پس از روایات فوق نوشته است:
و الذی یقوی هذا التأویل أن الله تعالى وصف من عناده بالآیة بأوصاف وجدنا أمیر المؤمنینع)مستکملاً لها بالإجماع‏... . طوسی، بی‌تا: ج3، 556)
چنان‌که اشاره شد، فخر رازی برای تطبیق این وصف بر ابوبکر به دو حدیث نیز استناد می‌کند و آن‌ها را دلیلی بر محبت او به خدا و رسول و محبت خدا و رسول به او می‌داند.
دربارۀ روایت «إن الله یتجلى للناس عامة و یتجلى لأبی بکر خاصة» باید گفت که این روایت، موضوع و جعلی است و در کتبی که خود اهل‌سنت دربارۀ احادیث موضوعه نگاشته‌اند به این موضوع تصریح شده است. ابن‌جوزی در الموضوعات 1385: ج1، 307)، ذهبی در تلخیص کتاب الموضوعات لابن الجوزی بی‌تا: ج1، 91)، سیوطی در اللآلی المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة 1417: ج1، 263)، شوکانی در الفوائد المجموعة فی الأحادیث الموضوعة 1407: ج1، 330) و دیگران، همۀ طرق این روایت را جعلی و ضعیف به شمار آورده‌اند.
ابن‌حجر عسقلانی در لسان المیزان نوشته است: «والحدیث له طرق کلها واهیة» عسقلانی، 1406: ج1، 232).
ابن جوزی بعد از بیان و بررسی همۀ طرق این روایت، همین نظر را ابراز داشته است ابن‌جوزی، 1385: ج1، 307).
روایت دومی هم که فخر رازی به آن استناد می‌کند جعلی و موضوع است. مجدالدین فیروزآبادی _ صاحب کتاب قاموس در کتاب سفر السعادة می‌نویسد:
أشهر المشهورات من الموضوعات: إنّ الله یتجلّى للناس عامّة ولأبی بکر خاصّة. وحدیث: ما صبّ الله فی صدری شیئاً إلّا وصبّه فی صدر أبی‌بکر... وأمثال هذا من المفتریات المعلوم بطلانها ببدیهة العقل. فیروزآبادی، بی‌تا: 149)
فتنی در تذکرة الموضوعات فتنی، 1، 674)، شوکانی در الفوائد المجموعة فی الأحادیث الموضوعة 1407: ج1، 335)، ابن‌جوزی در الموضوعات 1385: ج1، 319) و دیگران، این روایت را نیز جعلی و ضعیف دانسته‌اند.
با وجود این‌که این دو روایت در موضوع بودن اشهرالمشهوراتند و در تألیفات پیش از فخر رازی نیز به عنوان موضوعات شناخته می‌شده است _ چنان‌که سیوطی به نقل از خطیب بغدادی به بی‌اصل بودن آن تصریح داشت _ معلوم نیست که فخر رازی با چه انگیزه‌ای برای تأیید مدعای خود به این موضوعات چنگ می‌زند. بنابر آن‌چه گذشت، هرگز نمی‌توان تعبیر يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ را بر ابوبکر و اصحابش تطبیق داد. گفتنی است فخر رازی این وصف را _ که وصف قوم است _ تنها وصف ابوبکر به شمار آورده است و برای تأیید آن به دو روایت استشهاد می‌کند، در حالی که این وصف، وصف یک گروه و جمعیت است. نکتۀ درخور تأمل این‌جاست که با در نظر گرفتن گروه و جمعیتی در کنار ابوبکر در ماجرای پیکار با اهل رده، تطبیق این وصف و اوصاف بعدی بر همۀ آن‌ها، به مراتب دشوارتر و ناپذیرفتنی‌تر می‌شود؛ زیرا در این پیکار فجایع و ظلم‌هایی توسط خالد بن ولید و لشکریانش صورت گرفت که نه‌تنها وصف یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ و اوصاف بعدی بر آن‌ها صدق نمی‌کند، بلکه تطبیق اوصافی که
در نقطۀ مقابل این اوصاف است، بر آنان سزاوارتر است که در بخش بعد به تفصیل بیان خواهند شد.
سوم. بررسی فراز اذِلَّةٍ عَلَى المؤمنینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکافِرِینَ
دربارۀ این فراز از آیۀ شریفه نیز باید گفت از آن‌جا که استناد اهل‌سنت به این فراز و فرازهای بعدی، متوقف بر اثبات این موضوع بود که مراد از این آیه شریفه ابوبکر باشد _ با اثبات
ارتباط نداشتن آیۀ شریفه با ابوبکر _ استناد اهل‌سنت _ به‌ویژه فخر رازی _ به این فراز و فرازهای بعدی برای اثبات مدعای خود که همان موضوع خلافت باشد کاملاً نادرست است و پذیرفتنی نیست.
افزون بر این، هرگز نمی‌توان این اوصاف را بر ابوبکر و اصحابش تطبیق داد. جنایات خالد بن ولید و سربازانش دربارۀ مالک بن نویره و قبیله‌اش و مجازات نکردن آن‌ها توسط ابوبکر گواه روشنی بر این مطلب است که منابع معتبر اهل‌سنت نیز به آن اعتراف کرده‌اند، اگرچه عده‌ای نیز کوشیده‌اند این جنایات را توجیه کنند .
گفتنی است همۀ کسانی که ابوبکر با آن‌ها جنگید، مرتد و کافر نبودند، بلکه بعضی از آن‌ها همچون مالک بن نویره و قبیله‌اش مسلمانانی بودند که با خلافت ابوبکر و اعطای زکات به او مخالفت کردند. ابن‌حزم اندلسی در کتاب المحلی بی‌تا: ج11، 93) به اختلاف نداشتن حنفی‌ها و شافعی‌ها در این‌که اینان حکم مرتد را ندارند، اشاره کرده و نوشته است:
إن المتسمین بأهل الردة قسمان: قسم لم یؤمن قط کأصحاب مسیلمة و سجاح فهؤلاء حربیون لم یسلموا قط لا یختلف أحد فی أنه یقبل توبتهم و إسلامهم و الثانی قوم أسلموا و لم یکفروا بعد إسلامهم لکن منعوا الزکاة من أن یدفعوها إلى أبی‌بکر فعلى هذا قوتلوا و لم یختلف الحنفیون و الشافعیون فی أن هؤلاء لیس لهم حکم المرتد أصلاً و هم قد خالفوا فعل أبی‌بکر فیهم و لا نسمیهم أهل الردة و دلیل ما قلناه شعر الحطیئة المشهور الذی یقول فیه شعر:
أطعنا رسول الله ما کان بیننا فیا لهفا ما بال دین أبی بکر
طبری دربارۀ ایمان مالک و مرتد نبودن او می‌نویسد:
از کسانی که به اسلام مالک بن نویره شهادت دادند، ابوقتادة بن ربعی، برادر بنی‌سلمه است. او با خداوند عهد کرده بود که بعد از این ماجرا در هیچ جنگی با خالد بن ولید شرکت نکند؛ و چنین می‌گفت که وقتی به نزدیکی ایشان رسیده بودند، همان شب به سمت ایشان رفتیم؛ ایشان سلاح به دست گرفته و گفتند ما مسلمانیم؛ ما نیز گفتیم: ما هم مسلمان هستیم. گفتیم: پس برای چه سلاح به دست گرفته‌اید؟ پاسخ دادند: به خاطر ما از ترس شما) و گفتند: شما چرا سلاح به دست گرفته‌اید؟ گفتیم: اگر آن‌چنان است که می‌گویید، پس سلاح را بر زمین بگذارید؛ ایشان سلاح را بر زمین گذاشته، هم ما و هم ایشان نماز خواندیم. طبری، 1387: ج3، 280)
متقی هندی به‌جز ابوقتاده، عبدالله بن عمر را نیز از کسانی برمی‌شمارد که به ایمان و اسلام مالک شهادت می‌داده است نک: متقی هندی، 1401: ج5، 845).
بنابراین مالک بن نویره مرتد نشده بود و ابوقتاده و عبدالله بن عمر نیز بر مسلمان بودن او شهادت داده بودند و نیز وی به سبب ارتداد یا ندادن زکات کشته نشد، بلکه چشم ناپاک خالد بن ولید به همسر زیبای مالک افتاد و زیبایی همسر مالک سبب شد خالد تصمیم به قتل مالک و همۀ مردان قبیله‌اش بگیرد. ابن‌حجر عسقلانی در این‌باره می‌نویسد:
أن خالدا رأى امرأة مالك و کانت فائقة فی الجمال، فقال مالك بعد ذلك لامرأته: قتلتینی یعنی سأقتل من أجلك. عسقلانی، 1415: ج5، 561)
خالد بن ولید با کمال بی‌شرمی در همان شب با همسر مالک بن نویره همبستر شد. یعقوبی در تاریخ خود نوشته است:
فأتاه مالك بن نویرة یناظره واتبعته امرأته فلما رآها أعجبته فقال: والله ما نلت ما فی مثابتك حتى أقتلك وتزوج خالد بامرأة مالك، أم تمیم بنت المنهال، فی تلك اللیلة. یعقوبی، بی‌تا: ج2، 110)
مالک بن نویره به نزد وی آمد تا با او گفت‌وگو نماید. همسرش نیز به دنبال وی بود. وقتی خالد همسر او را دید در شگفت فرو رفته و گفت: قسم به خدا به آن‌چه در دست توست نمی‌رسم، مگر آن‌که تو را بکشم! و خالد با همسر مالک _ ام‌تمیم، دختر منهال _ در همان شب ازدواج کرد.
اما ابوبکر به جای این‌که خالد بن ولید را محاکمه کند، از او پشتیبانی و همۀ کارهای او را تأیید کرد و و در برابر عمر که قائل به مجازات خالد بود گفت: او مجتهد بوده و در اجتهادش اشتباه کرده است نک:طبری، 1387: ج3، 280 و نیز نک: ابن‌اثیر، 1385: ج2، 358؛ ذهبی، 1413: ج3، 36؛ مقریزی، 1420: ج14، 239؛ متقی هندی، 1401: ج5، 845).
ابن اثیر می‌نویسد:
قدم خالد على أبى‌بکر، فقال له عمر: یا عدوّ الله، قتلت امرأ مسلماً، ثمّ نزوت على امرأته، لأرجمنّك. ابن‌اثیر، 1409: ج4، 277)
طبری از مجادلۀ زیاد عمر با ابوبکر در این‌باره یاد کرده است نک: طبری، 1387:
ج3، 280).
آیا خداوند دستور داده که یک مسلمان را تنها به این دلیل که زکات را در میان فقرای قومش تقسیم کرده، با این وضع فجیع بکشید، از سر او به عنوان هیزم استفاده کنید و با زن او قبل از تمام شدن عده، همبستر شوید؟ و آیا نمی‌شد همین جمله تأول فأخطأ) را دربارۀ مالک بن نویره گفت؟
اگر خالد مجتهد باشد، مالک هم مجتهد بوده است؛ آیا جرم ندادن زکات بالاتر از قتل
نفس محترمه و زنای محصنه است؟! مالک هم نمی‌گفت که من زکات نمی‌دهم و دادن
زکات واجب نیست، بلکه خلافت ابوبکر را نپذیرفت و نمی‌خواست که زکات را به او بپردازد و همان رویه‌ای را که در زمان رسول خدا داشت، ادامه دهد. ابن‌حجر عسقلانی در این‌باره نوشته است:
وکان النبی استعمله على صدقات قومه فلما بلغته وفاة النبی أمسك الصدقة و فرقها فی قومه. عسقلانی، 1415: ج5، 560)
حتی اگر او از دادن زکات امتناع کرده بود، با چه مجوزی کشته شد؟ آیا هر کس که زکات نداد، باید خود و تمام افراد قبیله اش کشته شوند، زنانش اسیر و فروج آن‌ها بر لشکریان مسلمان مباح شود؟
از آن‌چه گفته شد درمی‌یابیم کسانی که یک مسلمان و صحابی بزرگ رسول خداص) را با این وضع بسیار فجیع می‌کشند، زنان مسلمان را اسیر و فروج آن‌ها را بر لشکریانش مباح می‌کنند، هرگز نمی‌توانند مصداق يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ و أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ باشند. آیا ممکن است خداوند _ عزّ و جلّ _ مسلمانان را به آمدن چنین قومی بشارت داده باشد؟
چهارم. بررسی فراز يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ
افزون بر آن‌چه دربارۀ فرازهای پیشین _ مبنی بر این‌که با اثبات ارتباط نداشتن آیۀ شریفه با ابوبکر، استناد اهل‌سنت به‌ویژه فخر رازی به این فرازها برای اثبات مدعای خود که همان خلافت باشد کاملاً نادرست است و پذیرفتنی نیست _ گفته شد، عدم تطبیق این فراز بر ابوبکر روشن‌تر از موارد قبلی است.
بر اساس روایات تاریخی، ابوبکر در هیچ پیکار و جهادی تاثیرگذار نبوده و نقش برجسته‌ای نداشته و به عنوان فردی شجاع در میدان مبارزه شناخته نمی‌شده است. ابن‌أبی‌الحدید به نقل از استادش ابوجعفر اسکافی می‌نویسد:
لم یرم ابوبکر بسهم قط و لاسلّ سیفاً و لا اراق دماً؛ ابن‌ابی‌الحدید، بی‌تا: ج13، 281)
ابوبکر نه هیچ‌گاه تیری انداخت و نه شمشیری کشید و نه خونی ریخت.
از این‌روست که ابن‌تیمیه برای توجیه این ضعف بزرگ می‌نویسد:
والقتال یکون بالدعاء کما یکون بالید قال النبی هل ترزقون وتنصرون إلا بضعفائکم بدعائهم وصلاتهم وإخلاصهم؟ ابن‌تیمیه، 1406: ج4، 482)
جنگ گاهی با دعاست، همان‌طور که گاهی با دست صورت می‌گیرد. رسول خدا _ صلی الله علیه [وآله] و سلم _ فرموده‌اند: آیا غیر این است که شما با دعا و نیایش و اخلاص ضعیفانتان روزی داده شده و یاری می‌شوید؟
فخر رازی نیز در کتاب کلامی خود برای فرار از این عیب بزرگ می‌نویسد:
الجهاد أقسام: منها: جهاد مع النفس. و منها: جهاد مع العدو بالحجة، و الجواب عن الشبهة. و منها: جهاد مع العدو بالسیف و السنان. أما الجهاد مع النفس، فلانسلم أن علیاً کان أقوى فیه من أبى‌بکر. و أما الجهاد مع العدو بالحجة و الدعوة الى الله، فکان أمر أبى‌بکر فیه أتم. رازی، 1986: ج‏2، 317)
از مسلّمات تاریخ است که ابوبکر در جنگ‌های متعدد و مهمی در زمان رسول خداص) از میدان جهاد فی سبیل الله فرار کرد و از خود پایداری و استقامت نشان نداد. جنگ احد، خیبر و حنین بهترین شاهد برای این مطلب است.
ذهبی در کتاب تاریخ الاسلام با اشاره به اندوه ابوبکر پس از غزوۀ احد و این‌که او اولین نفری بود که پس از فرار رجوع کرد نوشته است:
عن عائشة _ رضی الله عنها _ قالت: کان أبوبکر إذا ذکر یوم أحد بکى ثم قال: ذاك یوم کان کلّه یوم طلحة. ثم أنشأ یحدّث قال: کنت أوّل من فاء یوم أحد. ذهبی، 1413: ج‏2، 191 و نیز نک: ابن‌ابی‌الحدید، بی‌تا: ج13، 293)
فرار ابوبکر و عمر در جنگ خیبر نیز در منابع معتبر اهل‌سنت ذکر شده است که در صفحات پیشین به آن اشاره شد. ایجی در المواقف و جرجانی در شرح المواقف می‌نویسند:
روی أنه بعث أبا بکر أولا فرجع منهزما وبعث عمر فرجع کذلك فغضب النبی لذلك فلما أصبح خرج إلى الناس ومعه رایة فقال لأعطین الرایة الیوم رجلاً یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله کراراً غیر فرار و أعطاها علیاً. جرجانی، 1325: ج8، 369)
تعبیر «کراراً غیر فرار» به روشنی بر فرار و استقامت نکردن ابوبکر و عمر دلالت دارد.
در جنگ حنین نیز به‌جز چند نفر معدود که در کنار رسول خداص) استقامت ورزیدند و اسامی آنان در تاریخ ضبط است، همگی فرار کردند که ابوبکر هم جزو آنان بود. ابن‌عبدالبر می‌نویسد:
انهزم الناس عن رسول الله یوم حنین غیره و غیر عمر، و على، و أبى سفیان بن الحارث. و قد قیل غیر سبعة من أهل بیته و قال ابن إسحاق: السبعة: على، و العباس، و الفضل بن العباس، و أبو سفیان بن الحارث، و ابنه جعفر، و ربیعة بن الحارث، و أسامة بن زید، و الثامن أیمن بن عبید. و جعل غیر ابن إسحاق فی موضع أبى سفیان عمر بن الخطاب، و الصحیح أن أبا سفیان بن الحارث کان یومئذ معه لم یختلف فیه، و اختلف فی عمر. ابن‌عبدالبر، 1412: ج‏2، 813)
اما بخاری و دیگران به نقل از ابوقتاده گزارشی نقل می‌کنند که بر وجود عمر در میان منهزمین دلالت دارد:
وَانْهَزَمَ الْمُسْلِمُونَ، وَانْهَزَمْتُ مَعَهُمْ، فَإِذَا بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فِى النَّاسِ، فَقُلْتُ لَهُ: مَا شَأْنُ النَّاسِ؟ قَالَ: أَمْرُ اللهِ، ثُمَّ تَرَاجَعَ النَّاسُ إِلَى رَسُولِ اللهِ. بخاری، بی‌تا: ج14، 233؛ دمشقی، 1407: ج‏4، 329)
ابوبکر در جنگ بدر نیز رشادت و شجاعتی از خود نشان نداد و چنان‌که گفته شد، وی به جای مبارزه با کفار در عریش رسول خداص) قرار داشت. اگرچه بعضی خواسته‌اند تا این موضوع را توجیه کنند یا حتی به عنوان منقبتی خاص برای او به شمار آورند ، در حالی که فرار از جنگ مورد نکوهش شدید خداوند متعال قرار گرفته است و فرار کنندگان، به تصریح قرآن کریم مغضوب خداوند متعال و مستحق جهنّمند:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ *وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلى‏ فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ. انفال، 15 - 16)
از آن‌چه تا کنون بیان شد به خوبی روشن می‌شود که ابوبکر هرگز نمی‌تواند مصداق عبارت یُجاهِدُونَ فی سبیل اللهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ باشد. شیخ طوسی در این‌باره نوشته است:
فامّا من قال أنها نزلت فی أبی بکر فقوله بعید من الصواب، لأنه تعالى إذا کان وصف من أراده بالآیة بالعزة على الکافرین و بالجهاد فی سبیله مع اطراح خوف اللوم کیف یجوز أن یظن عاقب توجه الآیة الى من لم یکن له حظ فی ذلك الموقف لأن المعلوم أن أبا بکر لم یکن له نکایة فی المشرکین، و لا قتیل فی الإسلام، و لا وقف فی شی‏ء من حروب النبیص) موقف أهل البأس و الفناء، بل کان الفرار شیمته، و الهرب دیدنه، و قد انهزم عن النبیص) فی مقام بعد مقام، فانهزم یوم أحد و یوم حنین، و غیر ذلك، فکیف یوصف بالجهاد فی سبیل الله _ على ما یوصف فی الآیة _ من لا جهاد له جملة. طوسى، بی‌تا: ج‏3، 557)
اما عجیب این است که با وجود این همه شواهد بر عدم شجاعت و رشادت ابوبکر، آن هم بعد از هجرت و گسترش اسلام و مسلمین، فخر رازی حظ ابوبکر در جهاد با کفار را از حظ حضرت علیع)بیشتر می‌داند؛ زیرا جهاد ابوبکر با کفار در اوایل بعثت بوده است ، در صورتی که همگان می‌دانند که مسلمین به دلیل شرایط خاص مکه، پیش از هجرت، با کفار نجنگیده‌اند و بر اساس صریح آیات قرآن کریم، مأمور به صفح و عفو بودند.
پنجم. بررسی فراز ذلِكَ فَضْلُ اللهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ
با توجه به آن‌چه تا کنون بیان شد، این فراز از آیۀ شریفه نیز به ابوبکر ارتباطی ندارد، از این‌رو جایی برای ادعای فخر رازی که گفته است: «هذا لائق بأبی بکر لأنه متأکد بقوله تعالى: وَ لا یَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَةِ» باقی نمی‌ماند.
بنابراین از دیدگاه شیعه این آیۀ شریفه به ابوبکر و اصحابش و پیکار آنان با اهل
رده ارتباطی ندارد و نمی‌توان از این آیۀ شریفه، فضیلت و منقبتی برای او و اصحابش
نتیجه گرفت.
در روایات و تفاسیر شیعه، این آیۀ شریفه و اوصاف والای آن بر امیرالمؤمنین علی و امام مهدیع) تطبیق داده شده است نک: عیاشی، 1380: ج‏1، 326؛ بحرانی، 1416: ج‏2، 314؛ طبرسی، 1372: ج‏3، 321).
شیخ طوسی، شیخ مفید و تعدادی دیگر از مفسران شیعه با دلایل متعددی این آیه را بر امام علیع)و اصحابش تطبیق داده‌اند. شیخ طوسی با استناد به روایات متعدد می‌نویسد:
و قال أبوجعفر و أبوعبداللهع) و روی ذلك عن عمار و حذیفة، و ابن عباس: أنها نزلت فی أهل البصرة و من قاتل علیاًع). فروی عن أمیر المؤمنینع)أنه قال: یوم البصرة «و الله ما قوتل أهل هذه الآیة حتى الیوم» و تلا هذه الآیة. و مثل ذلك روى حذیفة، و عمار و غیرهما. طوسى، بی‌تا: ج‏3، 556 و نیز نک: مفید، 1413: 131)
وی تطبیق اوصاف ذکر شده در آیه بر امیرالمؤمنینع)را تأییدی بر این روایات می‌داند همان منابع).
چنان‌که گفته شد در روایات و تفاسیر شیعه، این آیۀ شریفه بر امام مهدیعج)و اصحابش نیز تطبیق داده شده است.
طبرسی به نقل از قمی این قول را ذکر کرده و سپس مؤیّدی بر آن آورده است.
وی می‌نویسد:
على بن ابراهیم گوید: این آیه دربارۀ مهدى موعود و اصحاب اوست. قسمت اول آیه، خطاب است به کسانى که دربارۀ آل محمدع) ظلم کردند، آن‌ها را کشتند و حقشان را غصب کردند. ممکن است این قول را تأیید کنیم به این‌که: قومى که خداوند به آوردن آن‌ها وعده مى‏دهد، باید در وقت نازل شدن آیه، موجود نباشند. بنابراین شامل تمام کسانى که تا روز قیامت، بر این صفاتند، می‌شود. طبرسی، 1372: ج‏3، 322)
عیاشی نیز به نقل از امام صادقع)به روایتی در همین‌باره اشاره کرده است نک: عیاشی، 1380: ج‏1، 326؛ بحرانی، 1416: ج‏2، 314).
این روایات که در تفسیر آیه وارد شده با هم تعارض ندارند؛ زیرا این آیه همان‌طور که سیرۀ قرآن است مفهومی کلى و جامع را بیان مى‏کند که امام علىع)یا امام مهدیعج)به همراه اصحابشان مصداق‌هاى مهم آن هستند ، چنان‌که طبرسی در عبارت مذکور پس از بیان هر دو روایت، قائل شد به این‌که این آیه شامل تمام کسانى که تا روز قیامت بر این صفاتند می‌شود. فیض کاشانی و قمی مشهدی نیز می‌نویسند:
أقول: لا منافاة بین الرّوایتین على‏ ما حقّقناه فی المقدمات من جواز التعمیم‏. فیض کاشانی، 1415: ج‏2، 44؛ قمی مشهدی، 1368: ج‏4، 142 و نیز نک: شریف لاهیجی، 1373: ج‏1، 669)
نتیجه
از همۀ آن‌چه تا کنون گفته شد، نتیجه می‌گیریم که این آیۀ شریفه بی‌گمان به ابوبکر و مبارزۀ او با اهل رده ارتباطی ندارد و اوصاف ذکر شده در آیه بر او و اصحابش تطبیق نمی‌کند و نیز اقوال مفسران اهل‌سنت در این‌باره با تعارضات بسیاری همراه است. این آیه، مفهوم کلى و جامعی را بیان مى‏کند که امام علىع)و امام مهدیعج)به همراه اصحابشان از مصادیق آن به شمار می‌روند.

منابع
_ ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، عربستان سعودی، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1419ق.
_ ، الجرح و التعدیل، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
_ ابن‌ابی‌الحديد، ابوحامد عبدالحميد بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهيم، بی‌جا، دار احياء الكتب العربية، بی‌تا.
_ ابن‌اثیر، عزالدین أبوالحسن على بن محمد، أسد الغابة فى معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
_ ، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر _ دار بیروت، 1385ق.
_ ابن‌تیمیة الحرانی، أحمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة، بی‌جا، مؤسسة قرطبة، 1406ق.
_ ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ اول، 1422ق.
_ ، الموضوعات، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1385ق.
_ ابن‌حبان، محمد، الثقات، هند، دائرة المعارف العثمانیة، 1393ق.
_ ، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، حلب، دارالوعی، 1396ق.
_ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق.
_ ابن‌سید الناس، ابوالفتح محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، بیروت، دارالقلم، 1414ق.
_ ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
_ ابن‌عبدالبر، أبوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
_ ابن‌عربی، محمد بن عبدالله بن ابوبکر، احکام القرآن، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
_ ابن‌عساکر، أبوالقاسم علی بن الحسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، 1419ق.
_ ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
_ اصبهانی، أبونعیم أحمد بن عبدالله بن أحمد، الضعفاء، بی‌جا، دار الثقافة _ الدار البیضاء، 1405ق.
_ آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
_ اندلسی ابن‌عطیه)، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.
_ اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
_ اندلسی ابن‌حزم)، أبومحمد علی بن احمد، المحلی، مدینه، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بی‌تا.
_ بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، 1416ق.
_ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، موقع وزارة الأوقاف المصریة، بی‌تا.
_ بغدادی، علاءالدین علی بن محمد، لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
_ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
_ بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
_ ، فتوح البلدان، تحقیق: رضوان محمد رضوان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1403ق.
_ بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
_ ترمذی، محمد بن عیسى، سنن الترمذى، مصر، موقع وزارة الأوقاف المصریة، بی‌تا.
_ ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
_ جرجانی، میر سید شریف، شرح المواقف، قم، منشورات الشریف الرضی، 1325ق.
_ جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
_ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
_ حرانی ابن‌تیمیة)، أحمد بن عبد الحلیم، منهاج السنة النبویة، بی جا، مؤسسة قرطبة،1406ق.
_ حویزی، عبد علی بن جمعه، نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415ق.
_ دمشقی ابن‌کثیر)، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ق.
_ ، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
_ ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1413ق.
_ ، تلخیص کتاب الموضوعات، بی‌جا، مکتبة الرشد، بی‌تا.
_ ، سیر أعلام النبلاء، قاهره، دار الحدیث،1427ق.
_ ، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمد البجاوی المجلد، دارالمعرفة للطباعة والنشر، بیروت، بی‌تا.
_ رازی، فخرالدین محمد بن عمر، الاربعین فی اصول الدین، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریة،1986م.
_ ، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
_ زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.
_ سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سورآبادی، تهران، فرهنگ نشر نو، 1380ش.
_ سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.
_ ، اللآلیء المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة، بیروت، دار الکتب العلمیة،1417ق.
_ شبر، سید عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دار البلاغة للطباعة و النشر، 1412ق.‏
_ لاهیجی، محمد بن علی‏، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد، 1373ش.
_ شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دمشق و بیروت، دار ابن‌کثیر و دارالکلم الطیب، 1414ق.
_ ، الفوائد المجموعة فی الأحادیث الموضوعة، بیروت، المکتب الإسلامی، 1407ق.
_ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1414ق.
_ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
_ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، موصل، مکتبة العلوم و الحکم، 1404ق.
_ طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع‏، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.
_ ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372ش.
_ طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.
_ ، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق.
_ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
_ عاملی، حسین بن عبدالصمد، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، تحقیق: سید عبداللطیف کوه‌کمری، قم، مجمع الذخائر الاسلامیة، 1410ق.
_ عاملی، شرف‌الدین، اجتهاد در مقابل نص‏، ترجمه: علی دوانی‏، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏،1383ش.
_ عسقلانی ابن‌حجر)، ابوالفضل احمد بن علی، الإصابة فى تمییز الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
_ ، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1406ق.
_ عقیلی، ابوجعفر محمد بن عمر بن موسی، الضعفاء الکبیر، بیروت، دارالمکتبة العلمیة، 1404ق.
_ عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تهران، چاپخانۀ علمیه، 1380ق.
_ غرناطی ابن‌جزی)، محمد بن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت، شرکت دار الارقم ابن‌ابی‌الارقم، 1416ق.
_ فتنی، محمد طاهر بن علی، تذکرةالموضوعات، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
_ فیروزآبادی،محمد بن یعقوب، سفر السعادة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
_ فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات صدر، 1415ق.
_ قاسمی، محمد جمال‌الدین، محاسن التأویل، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1418ق.
_ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1364ش.
_ قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1368ش.
_ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب‏، 1367ش.
_ کیاهراسی، ابوالحسن علی بن محمد، احکام القرآن، بیروت، دارلکتب العلمیة، 1405ق.
_ متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، مدینه، مؤسسة الرسالة، 1401ق.
_ مراغی، احمد بن مصطفی‏، تفسیر المراغی، بیروت، داراحیاء التراث العربی‏، بی‌تا.
_ مزی، یوسف بن الزکی عبدالرحمن ابوالحجاج، تهذیب الکمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1400ق.
_ مفید، محمد بن محمد، الافصاح فی الامامة، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق.
_ مقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1420ق.
_ میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی‌سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1371ش.
_ نسائی، أحمد بن شعیب أبوعبدالرحمن، الضعفاء و المتروکین، حلب، دار الوعی، 1369ق.
_ نیشابوری، نظام‌الدین حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1416ق.
_ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
_ هیثمی کوفی، احمد بن حجر، الصواعق المحرقة فی ردّ علی أهل الرفض والضلال والزندقة، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1997م.
_ هیثمی، نورالدین علی بن أبی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت،دارالفکر، 1412ق.
_ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب بن جعفر، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.