چکیده
آیاتی از قرآن کریم، از بقای یهود تا قیامت حکایت دارند. در عین حال، آیۀ 159 سورۀ مبارکۀ نساء طبق تفسیر مرجّح، ناظر به پایان عمر یهود در دوران رجعت عیسی(ع) است. برای رفع اختلافی که در بدو امر میان این دو مطلب به نظر می‌رسد، دو توجیه می‌توان مطرح نمود؛ نخست آن‌که بقای یهود بعد از رجعت حضرت عیسی(ع) بقایی غیررسمی و منافقانه تلقی گردد که تا قیامت ادامه می‌یابد و دوم آن‌که با توجه به قرائن قرآنی و روایی که دربارۀ قرب رجعت عیسی(ع) با وقوع قیامت موجود است، چنین تلقی گردد که در آیات دستۀ اول، بقای یهود تا دوران رجعت عیسی(ع) تسامحاً بقای ایشان تا قیامت مطرح شده است. با توجه به برخی قرائن، توجیه نخست قوی‌تر به نظر می‌رسد، هرچند می‌توان ترکیبی از دو توجیه را نیز محتمل دانست.
واژگان کلیدی
قرآن کریم، یهود، آخرالزمان، رجعت عیسی(ع).

مقدمه
از مهم‌ترین پرسش‌ها دربارۀ آخرالزمان، مسئلۀ فرجام یهود است. یهودیان و مسیحیان در این‌باره پاسخ‌هایی ارائه نموده‌اند که بعضاً انگیزه‌های غیرعلمی و مصادره به مطلوب داده‌ها در آنها مشهود است و متأسفانه سیطرۀ صاحبان این سناریو‌های آخرالزمانی بر منابع ثروت و قدرت و رسانه، حرفشان را پرمخاطب ساخته است. در این میان، با توجه به این‌که قطعاً برای نیل به حقایق آخرالزمانی، تنها منبع بی‌خدشه، قرآن کریم است، باید ناب‌ترین اخبار غیبی دربارۀ فرجام یهود را در آن جست‌جو کرد. از اين‌رو نوشتار حاضر در پی بررسی قرآنی نکته‌ای خاص دربارۀ فرجام یهود است و آن این‌که برخی آیات قرآن، اجل یهود را تا قیامت مطرح نموده‌اند، ولی از دیگرسو برخی مفسران، آیۀ 159 سورۀ نساء را ناظر به پایان عمر یهود در دوران رجعت عیسی(ع) دانسته‌اند. حال باید بررسی شود که آیا این تفسیر از آیۀ مزبور صحیح است یا خیر؟ و در صورت صحت، وجه جمع میان آیات نخست با این آیه چیست؟
فرضیه
وجود رسمی و ظاهری یهود تا دوران رجعت حضرت عیسی(ع) _ که مقارن حکومت امام مهدی(عج) خواهد بود _ امتداد خواهد داشت، با این حال عده‌ای از منتسبان به یهود تا قیامت به گونه‌ای پنهانی و منافقانه بر انحرافات خود پای خواهند فشرد.
1. آیات شریفۀ حاکی از بقای یهود تا قیامت
آیات چندی از قرآن کریم بقای یهود تا روز قیامت را مطرح می‌فرمایند که به آنها اشاره می‌کنیم:
الف) إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى‏ إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى‏ يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فِيَما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ‏؛ (آل‌عمران: 55)
[ياد کن] هنگامى را که خدا گفت: اى عيسى، من تو را برگرفته و به سوى خويش بالا مى‏برم، و تو را از [آلايش] کسانى که کفر ورزيده‏اند پاک مى‏گردانم، و تا روز رستاخيز، کسانى را که از تو پيروى کرده‏اند، فوق کسانى که کافر شده‏اند قرار خواهم داد؛ آن‌گاه فرجام شما به سوى من است، پس در آن‌چه بر سر آن اختلاف مى‏کرديد ميان شما داورى خواهم کرد.
در این آیۀ شریفه مصداق روشن و بی‌تردیدِ تعبیر الَّذِینَ كَفَرُوا _ با توجه به مربوط بودن آن به حضرت عیسی(ع) و با توجه به سیاق آیۀ شریفه _ یهودیان هستند؛ اگرچه برخی مفسران، مسیحیانِ منحرف شده از تعالیم حقیقی حضرت مسیح(ع) را نیز مشمول این تعبیر برشمرده‌اند (ابن‌کثیر، 1419‏: ج2، 40؛ زمخشری، 1407: ج1، 367). از این‌رو، ظاهراً آیۀ شریفه متضمن بقای یهود تا روز قیامت، هرچند زیر تفوّق پیروان عیسی(ع) است.
ظاهراً مراد از إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ پایان دوران تکلیف و آغاز فرایند قیامت با نفخۀ صور اول و مردن همگان است و به عبارت دیگر، آیۀ شریفه ناظر به تفوّق پیروان عیسی(ع) بر کافران تا پایان این دنیاست و ناظر به تفوّق اخروی نیست. شاهد این مطلب، تعبیر شریفۀ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَیْنَكُمْ فیما كُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُون است که ظاهراً بازگشت به سوی خداوند سبحان و حضور در دادگاه الهی را بعد از قضیۀ تفوّق تابعان بر کافران تا روز قیامت و با فاصلۀ زمانی با آن «ثُمَّ»، مطرح می‌فرماید.
ب) وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيراً مِنْهُم مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ طُغْيَاناً وَكُفْراً وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى‏ يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَاراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَاداً وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ؛ (مائده: 64)
و يهود گفتند: «دست خدا بسته است.» دست‌هاى خودشان بسته باد. و به [سزاى] آن‌چه گفتند، از رحمت خدا دور شوند. بلکه هر دو دست او گشاده است، هر گونه بخواهد مى‏بخشد. و قطعاً آن‌چه از جانب پروردگارت به سوى تو فرود آمده، بر طغيان و کفر بسيارى از ايشان خواهد افزود، و تا روز قيامت ميانشان دشمنى و کينه افکنديم. هر بار که آتشى براى پيکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت. و در زمين براى فساد مى‏کوشند. و خدا مفسدان را دوست نمى‏دارد.
این آیۀ شریفه نیز متضمن بقای توأم با عداوت و کینۀ داخلی یهود تا روز قیامت است.
همچنین از این آیۀ شریفه به جنگ‌‌افروزی و فسادگری آنان در طول این بقا پی می‌بریم. گفتنی است که خداوند در پنجاه آیه پیش‌تر، بقای توأم با عداوت و کینۀ داخلی مسیحیان تا روز قیامت را نیز اعلام فرموده بود:
وَمِنَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى‏ أَخَذْنَا مِيثَاقَهُمْ فَنَسُوا حَظّاً مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ فَأَغْرَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى‏ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَسَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ؛ (مائده: 14)
و از کسانى که گفتند: «ما نصرانى هستيم»، از ايشان [نيز] پيمان گرفتيم، و[لى] بخشى از آن‌چه را بدان اندرز داده شده بودند فراموش کردند، و ما [هم] تا روز قيامت ميانشان دشمنى و کينه افکنديم، و به زودى خدا آنان را از آن‌چه مى‏کرده‏اند [و مى‏ساخته‏اند] خبر مى‏دهد.
نکتۀ دیگر این‌که بنا به روایاتی، سورۀ مائده آخرین سورۀ قرآن کریم است (نک: آلوسی، 1415‏: ج3، 221؛ سیوطی،1404‏: ج2، 252). از این‌رو بیان سرنوشت نهایی یهود و نصارا در این سورۀ مبارکه با توجه به آموزه‌های دیگر آن دربارۀ تعریف روابط مسلمانان با یهود و نصارا و نیز بیان انحرافاتی که از مسیر صحیح مزبور رخ خواهد داد و... بسیار پرمعناست.
ج) وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلَى‏ يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَن يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ؛ (اعراف: 167)
و [ياد کن] هنگامى را که پروردگارت اعلام داشت که تا روز قيامت بر آنان [يهوديان] کسانى را خواهد گماشت که بديشان عذاب سخت بچشانند. آرى، پروردگار تو زودکيفر است و همو آمرزندۀ بسيار مهربان است.
این آیۀ شریفه نیز متضمن حضور یهود تا روز قیامت است؛ حضوری همراه با عذابی سخت.
2. ایمان تمام اهل کتاب به عیسی(ع) در آخرالزمان
دیگر آیه‌ای که باید دربارۀ مقولۀ بقا یا فنای یهود تا پایان دنیا مورد نظر قرار گیرد، آیۀ 159 سورۀ نساء است:
وَإِن مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً؛
و از اهلِ کتاب، کسى نيست مگر آن‌که پيش از مرگ خود حتماً به او ايمان مى‏آورد، و روز قيامت [عيسى نيز] بر آنان شاهد خواهد بود.
یکم. با توجه به سیاق آیۀ شریفه که پیش از آن از کشته و مصلوب نشدن حضرت عیسی(ع) و بالا رفتن آن حضرت به سوی خداوند سخن رفته، قریب به اتفاق مفسران ضمیر در «بِهِ» را دربارۀ حضرت عیسی(ع) دانسته‌اند.
دوم. باید دقت کرد که مراد از ایمان اهل کتاب به عیسی(ع) چیست؟ با توجه به این‌که اهل کتاب، افزون بر یهود، مسیحیان را نیز دربر می‌گیرد، لذا به نظر می‌رسد ایمان مذکور در آیۀ شریفه، با ایمان مؤمنان ظاهری به آن حضرت، یعنی مسیحیان، متفاوت است و در موعد مقرر در آیه، به‌جز یهود، مسیحیان نیز از حیث مورد نظر به حضرت عیسی(ع) ایمان خواهند آورد. با توجه به انحرافاتی که قرآن کریم دربارۀ ایمان مسیحیان مطرح فرموده، می‌توان گفت ایمان پسین مسیحیان، مواردی چون بنده، بشر و رسول بودن حضرت عیسی(ع) و مصلوب نشدن آن حضرت و بشارت‌دهندۀ خاتم‌الانبیاء(ص) بودن ایشان خواهد بود. آیاتی از سورۀ نساء _ که در ادامۀ آیۀ مورد بحث آمده، شاهد بر این معناست:
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى‏ اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى‏ ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى‏ مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ مَا فِي السَّماوَاتِ وَما فِي الْأَرْضِ وَكَفَى‏ بِاللَّهِ وَكِيلاً * لَن يَسْتَنكِفَ الْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْداً لِلهِ وَلَا الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَمَن يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعاً * فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدُهُمْ مِن فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذِينَ اسْتَنكَفُوا وَاسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَاباً أَلِيماً وَلَا يَجِدُونَ لَهُم مِن دُونِ اللَّهِ وَلِيّاً وَلَا نَصِيراً؛ (نساء: 171 - 173)
اى اهل کتاب، در دين خود غلوّ مکنيد، و در بارۀ خدا جز [سخنِ] درست مگوييد. مسيح، عيسى بن مريم، فقط پيامبر خدا و کلمۀ اوست که آن را به سوى مريم افکنده و روحى از جانب اوست. پس به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد و نگوييد [خدا] سه‏گانه است. بازايستيد که براى شما بهتر است. خدا فقط معبودى يگانه است. منزّه از آن است که براى او فرزندى باشد. آن‌چه در آسمان‌ها و آن‌چه در زمين است از آنِ اوست، و خداوند بس کارساز است. مسيح از اين‌که بندۀ خدا باشد هرگز ابا نمى‏ورزد، و فرشتگان مقرّب [نيز] ابا ندارند و هر کس از پرستش او امتناع ورزد و بزرگى فروشد، به زودى همۀ آنان را به سوى خود گرد مى‏آورد. امّا کسانى که ايمان آورده و کارهاى شايسته کرده‏اند، پاداششان را به تمام [و کمال] خواهد داد، و از فضل خود به ايشان افزون‌تر مى‏بخشد. و امّا کسانى که امتناع ورزيده و بزرگى فروخته‏اند، آنان را به عذابى دردناک دچار مى‏سازد و در برابر خدا براى خود يار و ياورى نخواهند يافت.
دقت شود که آیۀ 173 از مأجور شدن اهل ایمان و عمل صالح سخن می‌گوید که ظاهراً با توجه به حرف «فاء» مراد ایمان موحدانه دربارۀ عیسی(ع) مطابق آیات پیشین است که شاید بیانی تفصیلی بر ایمان مذکور در آیه 159 باشد.
اما دربارۀ یهودیان روشن است که مراد از ایمان ایشان در گام نخست، باید ایمان به حقانیت آن حضرت باشد و در مرحلۀ دوم، ایمان به لوازم حقانیت آن حضرت. البته ممکن است گفته شود به گواهی آیات پیشین که تعبیر «اهل کتاب» تنها برای یهودیان به کار رفته است، مقصود از «اهل کتاب» در این آیۀ شریفه، یهودیان هستند (آیات 153 - 157) که این احتمال نیز شایان توجه است، اگرچه با اطلاق ظاهری تعبیر اهل کتاب معارضه دارد و نیز تعبیر اهل کتاب بعد از این آیه، به‌طور مسلّم ویژۀ یهودیان نیست و حتی بیشتر به مسیحیان اشاره دارد (آیات 171 - 172).
آن‌چه مطرح شد، چیزی است که دربارۀ متعلق ایمان در آیۀ شریفه در بدو نظر به ذهن می‌رسد، ولی با توجه به برخی مطالب دیگر، بعضی مفسران مفهوم دیگری از ایمان در آیۀ شریفه ارائه داده‌اند. در التحریر و التنویر می‌خوانیم:
و عندی انّ ضمیر راجع الی الرفع المأخوذ من فعل رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ و یعمّ قوله أَهْلِ الْكِتَابِ الیهود و النصاری، حیث استووا مع الیهود فی اعتقاد وقوع الصلب؛ (ابن‌عاشور،1997: ج4، 309)
به عقیدۀ من ضمیر [در «بِهِ»] به حادثۀ بالا رفتن عیسی(ع) که برگرفته از عبارت «رَفَعَهُ اللهُ إِلَيْهِ» است، برمی‌گردد و تعبیر «اهل ‌کتاب» نیز شامل یهودیان و مسیحیان است؛ زیرا مسیحیان نیز دربارۀ اعتقاد به مصلوب شدن عیسی(ع) با یهودیان برابرند.
به‌رغم توجهی که در این نظر بر ارتباط آیات شریفه شده، محل اشکال آن است که ظاهراً بالارفتن عیسی(ع) به خودی خود چیزی نیست که بر ایمان به آن تأکید ویژه شود؛ زیرا پیش از آن متعلقات مهم‌تر، پرثمرتر و اساسی‌تری دربارۀ ایمان به آن حضرت هنوز باقی است.
سوم. دربارۀ ضمیر «موته» اختلاف‌نظر جدی وجود دارد؛ برخی آن را ناظر به عیسی(ع) دانسته‌اند و برخی به هر کدام از اهل کتاب؛ ذیلاً به بررسی دو وجه مذکور پرداخته می‌شود.

بررسی دو وجه مطرح دربارۀ مرجع ضمیر «موته» در آیۀ شریفۀ 159 سوره نساء
الف) مرجع بودن حضرت عیسی(ع)
چنان‌که گذشت، برخی مفسران مرجع ضمیر را حضرت عیسی(ع) دانسته‌اند که در نتیجه مفهوم آیۀ شریفه ناظر به بازگشت مجدد عیسی(ع) به زمین در آخر‌الزمان خواهد بود. بر این اساس معنای آیۀ شریفه چنین می‌شود که تمام اهل کتاب پیش از مرگ حضرت عیسی(ع) که طبیعتاً پس از بازگشت مجدد آن حضرت به زمین رخ خواهد داد به او ایمان خواهند آورد.
علّامه در المیزان (ج5، 219)، محمد‌هادی معرفت در شبهات و ردود (109)، صادقی تهرانی در الفرقان (ج7، 440)، محمد عزت در تفسیر الحدیث (ج8، 279)، طبری در جامع‌البیان (ج6، 14) و ابن‌کثیر در تفسیر القرآن العظیم (ج2، 401) قطعاً یا ترجیحاً این نظر را پذیرفته‌اند و صاحب تفسیر الحدیث ادعا نموده که نظر جمهور همین است.
شواهد این نظر از این قرارند:
زنده بودن عیسی(ع): تعابیری از قرآن‌کریم شاهد آنند که عیسی(ع) ‌نمرده ‌است:
إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى‏ إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى‏ يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فِيَما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ. (آل‌عمران: 55)
بَل رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً. (نساء: 158)
تعبیر «رفع الی‌الله» که در آیات شریفۀ مذکور دربارۀ عیسی(ع) به کار رفته، تعبیری ویژه ‌است که در قرآن ‌کریم هرگز دربارۀ مرگ از آن استفاده نشده، از این‌رو باید آن را ناظر به چیزی غیر از مرگ دانست.
به‌جز آیۀ مورد بحث (159 سورۀ نساء) عده‌ای از مفسران، آیات 61 سورۀ زخرف و 46 سورۀ آل‌عمران را نیز دربارۀ رجعت عیسی(ع) می‌دانند که نتیجه‌اش زنده بودن حضرت عیسی(ع) است.
گذشته از قرائن قرآنی، ادلۀ روایی بسیاری بر زنده بودن حضرت عیسی(ع) و بازگشت مجدد آن حضرت در آخر‌الزمان گواه است. ابن‌کثیر ذیل آیۀ شریفۀ مورد بحث، ضمن متواتر دانستن احادیث مذکور به ارائۀ آنها پرداخته است (ابن‌کثیر، 1419‏: ج2، 403 - 413 و ج7، 217).
حال که روشن شد عیسی(ع) هنوز نمرده است، امکان اشاره داشتن آیۀ شریفۀ مورد بحث به مرگ آن حضرت در آینده روشن می‌گردد.
سیاق آیات شریفه: محصول شاهد پیشین، تنها امکان ناظر بودن ضمیر «موته» به عیسی(ع) بود. اما آن‌چه این مطلب را ثابت و یا دست‌کم مرجح می‌سازد، واقع شدن آیۀ شریفۀ مورد بحث پس از آیات مربوط به کشته و مصلوب نشدن حضرت عیسی(ع) و بالا رفتن آن حضرت به سوی خدای سبحان است. در واقع آیات مزبور مکمل مفهوم یکدیگرند؛ آیۀ 157 از کشته نشدن آن حضرت سخن می‌گوید، آیۀ 158 از عروج ایشان و آیۀ 159 از رجعت و سپس مرگ آن حضرت خبر می‌دهد.
وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسیحَ عیسَى ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذینَ اخْتَلَفُوا فیهِ لَفی‏ شَكٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ یَقیناً * بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ كانَ اللَّهُ عَزیزاً حَكیماً * وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَكُونُ عَلَیْهِمْ شَهیداً؛ (نساء: 157 - 159)
و گفتۀ ايشان که: «ما مسيح، عيسى بن مريم، پيامبر خدا را کشتيم»، و حال آن‌که آنان او را نکشتند و مصلوبش نکردند، ليکن امر بر آنان مشتبه شد؛ و کسانى که دربارۀ او اختلاف کردند، قطعاً در مورد آن دچار شکّ شده‏اند و هيچ علمى بدان ندارند، جز آن‌که از گمان پيروى مى‏کنند، و يقيناً او را نکشتند. بلکه خدا او را به سوى خود بالا بُرد، و خدا توانا و حکيم است. و از اهلِ کتاب، کسى نيست مگر آن‌که پيش از مرگ خود حتماً به او ايمان مى‏آورد، و روز قيامت [عيسى نيز] بر آنان شاهد خواهد بود.
مرحوم آیت‌الله معرفت در استشهاد به سیاق در اثبات این نظر می‌نویسد:
این آیه در تعقیب ردّ گمان باطل یهود در خصوص مصلوب و مقتول نمودن عیسی(ع) واقع شده است. پس بیان‌گر این معناست که آن حضرت مقتول و مصلوب نشده و زنده است و رزق می‌گیرد و احدی از فرزندان یهود و نصارا نخواهد بود، جز این‌که قبل از مرگش به نبوت راستینش ایمان خواهد آورد. بنابراین کلام در این‌جا در خصوص مرگ حضرت مسیح(ع) است و این‌که آیا مصلوب و مقتول شده است یا نه و آیۀ شریفه درصدد انکار آن است و تصریح دارد بر این‌که آن حضرت نمرده است؛ پس عبارت شریفۀ «قَبْلَ مَوْتِهِ» به مرگ حضرت عیسی(ع) اشاره دارد. (معرفت، 1423: 109؛ همچنین نک: ابن‌کثیر، 1419‏: ج2، 401)
ظاهر آیۀ شریفه: ظاهر آیه، بیشتر با بازگشت ضمیر به عیسی(ع) سازگار است؛ چون اولاً ضمایر مفرد پیشین همگی به عیسی(ع) برمی‌گردد و ثانیاً نزدیک‌ترین مرجع _ که طبیعتاً مرجح‌تر است_ مرجع ضمیر در «به» است که _ چنان‌که گذشت _ حضرت عیسی(ع) است (صادقی تهرانی، 1365‏: ج7، 440).
برخی روایات: در برخی روایات اهل تشیع و اهل‌سنت، این نظر تأیید شده ‌است. در تفسیر قمی می‌خوانیم:
حدثني أبي عن القاسم بن محمد عن سليمان بن داود المنقري عن أبي حمزة عن شهر بن حوشب قال: قال لي الحجاج بأن آية في كتاب الله قد أعيتني، فقلت أيها الأمير! أية آية هي فقال قوله: وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ و الله إني لأمر باليهودي و النصراني فيضرب عنقه ثم أرمقه بعيني فما أراه يحرك شفتيه حتى يخمد، فقلت: أصلح الله الأمير! ليس على ما تأولت، قال: كيف هو؟ قلت: إن عيسى ينزل قبل يوم القيامة إلى الدنيا فلا يبقى أهل ملة يهودي و لا نصراني إلّا آمن به قبل موته و يصلي خلف المهدي، قال: ويحك! أنى لك هذا و من أين جئت به؟ فقلت: حدثني به محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب(ع)، فقال: جئت بها و الله من عين صافية؛ (قمی، 1367‏: ج1، 158)
شهر بن حوشب می‌گوید: حجاج بن یوسف به من گفت که یک آیه در قرآن مرا خسته کرده است: وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَكُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً؛ به خدا قسم دستور می‌دهم که گردن یهودی یا مسیحی را بزنند و بعد دقیق تماشا می‌کنم؛ هرگز لب‌های خود را حرکتی نمی‌دهد تا این‌که می‌میرد. گفتم: خدا امیر را خیر دهد! آن‌طور که تو تأویل کرده‌ای نیست. پرسید: چگونه است؟ گفتم: عیسی(ع) پیش از روز قیامت به دنیا فرود خواهد آمد و هیچ اهل دینی اعم از یهودی و غیر آن نخواهد ماند، جز آن‌که پیش از مرگ آن حضرت به او ایمان خواهد آورد و پشت سر مهدی(ع) نماز خواهد خواند. حجاج گفت: وای بر تو! این مطلب را از کجا آوردی؟ گفتم: محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب‌ (امام‌باقر)(ع) آن را به من حدیث نمود. حجاج گفت: به خدا قسم آن را از چشمه‌ای زلال آورده‌ای.
گفت‌وگوی شهر ‌بن حوشب با حجاج ‌بن یوسف در منابع حدیثی اهل‌سنت نیز وارد شده است که البته مقداری متفاوت است. سیوطی در الدر المنثور نقل می‌کند:
أخرج ابن المنذر عن شهر بن حوشب قال: قال لي الحجاج: يا شهر! آية من كتاب الله ما قرأتها إلّا اعتراض في نفسي منها شيء، قال الله: وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ و انى أوتى بالأسارى فاضرب أعناقهم و لا أسمـعهم يقولون شيئاً. فقلت: رفعت إليك على غير وجهها ان النصراني إذا خرجت روحه ضربته الملائكة من قبله و من دبره و قالوا: أى خبيث ان المسيح الذي زعمت انه الله أو ابن الله أو ثالث ثلاثة عبد الله و روحه و كلمته فيؤمن حين لا ينفعه إيمانه و ان اليهودي إذا خرجت نفسه ضربته الملائكة من قبله و من دبره و قالوا: أى خبيث ان المسيح الذي زعمت انك قتلته عبد الله و روحه فيؤمن به حين لا ينفعه الايمان فإذا كان عند نزول عيسى آمنت به أحياؤهم كما آمنت به موتاهم. فقال: من أين أخذتها؟ فقلت: من محمد بن على. قال: لقد أخذتها من معدنها. قال شهر: و ايم الله ما حدثنيه الّا أم سلمة و لكني أحببت ان أغيظه؛ (سیوطی،1404‏: ج2، 241)
شهر بن حوشب گوید: حجّاج به من گفت: آیه‌ای از کتاب خداست که هر وقت قرائت می‌کنم در دلم سؤال ایجاد می‌شود: وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَكُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیدًا. اسیران را نزدم می‌آورند و گردنشان را می‌زنم و نمی‌شنوم که چیزی بگویند. گفتم: مطلب را اشتباه به شما رسانده‌اند. وقتی روح یک مسیحی خارج می‌شود فرشتگان از پیش و پس او را می‌زنند و می‌گویند: ای خبیث، مسیحی که گمان می‌کردی خدا یا پسر خدا یا سومین سه‌تاست، عبد خدا و روح او و کلمۀ اوست. آن‌گاه در حالی‌که دیگر ایمانش نفعی بر او ندارد، ایمان می‌آورد. و وقتی روح یهودی خارج می‌شود، فرشتگان از پیش و پس او را می‌زنند و می‌گویند: ای خبیث، مسیحی که گمان می‌کردی او را کشته‌ای، بندۀ خدا و روح اوست. آن‌گاه در حالی که دیگر ایمانش نفعی برای او ندارد، ایمان می‌آورد. اما آن‌گاه که زمان نزول عیسی(ع) شد زندگان ایشان مانند مردگانشان به آن حضرت ایمان می‌آورند. حجاج گفت: این مطلب را از کجا دریافت کرده‌ای؟ گفتم: از محمد‌بن علی. گفت: آن را از معدنش دریافت نموده‌ای. شهر بن‌حوشب می‌گوید: به خدا قسم این روایت را از ام‌سلمه دریافت نموده‌ بودم، ولی دوست داشتم حجاج را خشمگین کنم [چون او دشمن اهل‌بیت(ع) بود و طبعاً فضایل ایشان ناراحتش می‌کرد].
چنان‌که مشاهده می‌شود، برخلاف روایت قمی که ناظر به بازگشت ضمیر به عیسی(ع) بود، در روایت اهل‌سنت هر دو نظر به صورت تلفیقی ارائه شده است و تفاوت دیگر آن‌که مصدر روایت در تفسیر قمی، امام‌باقر(ع) مطرح شده و حال آن‌که در روایت فوق، به قرینۀ روایت دیگری که سیوطی در کنار همین روایت آورده، ابتدا مصدر روایت، محمدحنفیه فرزند امیرالمؤمنین (ع) مطرح شده و بعد شهر بن‌حوشب راوی حقیقی را ام‌سلمه مطرح نموده است.
از ابن‌عباس نیز روایتی در تأیید نظر حاضر مطرح شده که حاکم نیشابوری آن را صحیح دانسته ‌است (سیوطی، 1404‏: ج2، 241)، هرچند که روایاتی در تأیید نظریۀ دوم نیز از ابن‌عباس نقل شده است (نک: سیوطی،1404‏: ج2، 241).
روایت دیگر، در صحیحین از ابوهریره آمده است:
قَالَ رَسُولُ الله(ص): وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَيُوشِكَنَّ أَنْ يُنْزِلَ فِيكُمُ ابْنُ مَرْيَمَ حُكْماً عَدْلًا يَكْسِرُ الصَّلِيبَ وَ يَقْتُلُ الْخِنْزِيرَ وَ يَضَعُ الْجِزْيَةَ فَيَفِيضُ الْمَالُ حَتَّى لَا يَقْبَلَهُ أَحَدٌ حَتّى تَكُون السَّجْدَة خَیْراً مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا. ثُمَّ یَقُولُ أَبُو هُرَیْرَة: وَ اقْرَؤُا إنْ شِئْتُمْ وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَكُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً؛ (بخاری،1407: ج3، 1272، ح3264 و ج2، 774، ح2109 و 875، ح2344؛ نیشابوری، بی‌تا: ج1، 135، ح155؛ ابن‌ماجه، بی‌تا: ج2، 1363، ح4078؛ ترمذی، بی‌تا: ج4، 506، ح2233. ترمذی حدیث را حسن صحیح معرفی کرده است)
رسول خدا(ص) فرمود: سوگند به آن‌که جانم به دست اوست، نزدیک است که پسر مریم به عنوان حاکمی عادل میان شما فرود آید و صلیب را بشکند و خوک را بکشد و جزیه را فرو نهد، و ثروت را سرریز می‌کند تا این‌که کسی آن را نمی‌پذیرد تا آن‌که یک سجده، از دنیا و آن‌چه در آن است نیکوتر تلقی می‌شود. سپس ابوهریره گفت: اگر خواستید قرائت کنید: وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَكُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً.
چنان‌که می‌بینیم، در این روایت تطبیق نهایی _ که مورد نظر بحث حاضر است _ ظاهراً از جانب خود ابوهریره است و در ادامۀ حدیث نبوی نیست. نهایتاً هیچ‌یک از روایات مطرح شده به روشنی مستند به قول معصوم نیست، هرچند این‌که ناقلان، نظر مذکور را از معصومین(ع) گرفته باشند کاملاً محتمل است.
ب) مرجع بودن اهل کتاب
برخی دیگر از مفسران، ضمیر در «موته» را راجع به اهل کتاب دانسته‌اند. بر این اساس، مفهوم آیۀ شریفه چنین می‌شود که تمامی اهل کتاب در هنگام مرگ به حقانیت حضرت عیسی(ع) پی برده و به او ایمان خواهند آورد، اگر چه این ایمان نفعی بر ایشان نخواهد داشت.
این نظر در تفسیر تسنیم (ج8، 21 و 32)، فی ظلال القرآن (ج2، 803)، احسن‌ الحدیث (ج2، 488)، التحریر و التنویر (ج4، 309)، روح‌البیان (ج2، 320)، روح‌المعانی (ج3، 188)، کشاف (ج1، 288) و کنز ‌الدقائق (ج3، 583) به صورت قطعی یا ترجیحی پذیرفته‌شده است.
ادلّۀ باورمندان به این نظر عبارتند از:
عموم تعبیر «و إن من اهل الکتاب»: شاید مهم‌ترین دلیل، عام بودن تعبیر مطرح شده دربارۀ اهل کتاب است: «و إن من اهل الکتاب...» که به‌طور طبیعی تمامی اهل کتاب را شامل می‌شود، حال آن‌که بنا به نظریۀ پیشین و مربوط دانستن ضمیر «موته» به عیسی(ع) چنین عمومی نمی‌تواند صحیح باشد؛ زیرا طبق آن نظریه، ایمان به حضرت عیسی(ع) مربوط به اهل کتاب حاضر در هنگامۀ رجعت حضرت عیسی(ع) است (برای نمونه نک: ابن‌عاشور، 1997: ج4، 310؛ جوادی آملی، 1390: ج2، 21 و 33؛ قرشی، 1377: ج2، 488).
نقد دلیل مزبور: این استدلال نادرست است و بنا به دلایلی عموم ظاهری در آیۀ شریفه معتبر نیست:
1. اگر عبارت شریفه را ناظر به عموم اهل کتاب بدانیم، باید اهل کتاب پیش از ولادت حضرت عیسی(ع) را نیز دربر گیرد. به عبارت دیگر، مفهوم آیه چنین می‌شود که حتی اهل کتاب پیش از ولادت عیسی(ع) نیز پیش از مرگ به عیسی(ع) ایمان می‌آورند. چنین مطلبی ظاهراً نه مفهومی صحیح دارد و نه در جایی مطرح شده است. از این‌رو حتی باورمندان به این نظریه نیز مجبورند عدم عموم تعبیر و تخصیص خوردن آن را بپذیرند که بر این اساس، دلیل مورد بحث منتفی خواهد شد.
2. با توجه به ذیل آیۀ شریفۀ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً اهل کتاب مذکور در آغاز آیه، تعبیری عام نیست و باید به اهل کتابی که حضور عادی و مادی عیسی(ع) را درک خواهند نمود تخصیص داده شود؛ چرا که:
اولاً، به نظر می‌رسد مفهوم شهادت بر انسان‌ها با حضور مادی میان آنان و ارائۀ الگویی الهی و اتمام حجت برای ایشان ملازم است. دلیل این مدعا آن است که قرآن کریم شاهدان هر امت را از میان خود ایشان مطرح می‌فرماید:
وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيْهِم مِنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيداً عَلَى‏ هؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَهُدىً وَرَحْمَةً وَبُشْرَى‏ لِلْمُسْلِمِينَ. (نحل:89)
وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً ثُمَّ لَا يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ. (نحل:84)
وَنَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ. (قصص:75)
فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى‏ هؤُلَاءِ شَهِيداً. (نساء: 41)
اگر مفهوم شهادت، با حضور اتمام حجت کننده در میان انسان‌ها تلازمی نداشت و تنها ناظر بر گواه اعمال بودن، می‌بود چه لزومی ‌داشت که شاهد هر قوم از میان خودشان باشد و می‌توانست موجودی غیبی، مثلاً فرشته‌ای از فرشتگان مطرح شود. تأکید بر از میان قوم بودن شهید قوم، ظاهراً بیان‌گر آن است که او انسانی عادل و حق‌مدار خواهد بود که به‌طور عادی در میانشان بوده و با رفتار و سخن خود آنان را به حق دعوت نموده و بر ایشان اتمام حجت کرده است.
ثانیاً، در سورۀ مائده به صورتی روشن، شهادت حضرت عیسی(ع) را متناظر به افرادی که دوران حضور عادی آن حضرت را درک کرده‌اند مطرح می‌فرماید:
وَإِذْ قَالَ اللَّهُ يَاعِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ ءَأَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلهَيْنِ مِن دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ * مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ وَكُنتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً مَا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَأَنْتَ عَلَى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ؛ (مائده:116 - 117)
و [ياد کن] هنگامى را که خدا فرمود: «اى عيسى پسر مريم، آيا تو به مردم گفتى: من و مادرم را همچون دو خدا به جاىِ خداوند بپرستيد؟» گفت: «منزّهى تو، مرا نزيبد که [در بارۀ خويشتن] چيزى را که حق من نيست بگويم. اگر آن را گفته بودم قطعاً آن را مى‏دانستى. آن‌چه در نفسِ من است تو مى‏دانى؛ و آن‌چه در ذات توست من نمى‏دانم، چرا که تو خود، داناى رازهاى نهانى. جز آن‌چه مرا بدان فرمان دادى [چيزى] به آنان نگفتم؛ [گفته‏ام] که: خدا، پروردگار من و پروردگار خود را عبادت کنيد، و تا وقتى در ميانشان بودم بر آنان گواه بودم؛ پس چون روح مرا گرفتى، تو خود بر آنان نگهبان بودى، و تو بر هر چيز گواهى.
روشن است که مراد از «توفی» مذکور در آیۀ شریفه عروج حضرت عیسی(ع) است و این آیه، شهادت آن حضرت را محدود به دوران حضور عادی ایشان پیش از عروج مطرح می‌نماید.
ممکن است دربارۀ این‌که «توفی» مذکور در آیۀ شریفه به مرگ حضرت عیسی(ع) بعد از رجعت اشاره دارد توهمی ایجاد شود؛ برای رفع این توهم، توجه به چند نکته ضروری است:
الف) مادۀ «توفی» دربارۀ حضرت عیسی(ع) به‌جز این آیۀ شریفه، در یک جای دیگر نیز به کار رفته است که از دیدگاه بیشتر مفسران که عروج و رجعت حضرت عیسی(ع) را باور دارند، ناظر به عروج آن حضرت است و نه مرگ ایشان:
إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى‏ إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى‏ يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فِيَما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ. (آل عمران:55)
ب) آیۀ شریفه حاکی از آن است که عقاید شرک‌آمیز دربارۀ حضرت عیسی(ع) مربوط به بعد از توفی آن حضرت است؛ زیرا ایشان عبارت وَكُنتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً را در مقام تبرئۀ خود از ادعای شرک‌آمیز مسیحیان عرضه می‌دارد، به این بیان که تا زمان حضورش میان مردم _ که شاهد مردم بوده _ آنان را به عبودیت خداوند دعوت کرده و اجازۀ بروز چنین عقاید مشرکانه‌ای را نداده است و این پس توفی‌اش رخ داده است، یعنی زمانی که دیگر شاهد بر مردم نبوده و امکان امر و نهی بر آنان را نداشته است.
روشن است که با شرح فوق، توفی تنها ناظر به عروج آن حضرت می‌تواند باشد؛ زیرا عقاید شرک‌آمیز دربارۀ ایشان به‌طور مسلّم پیش از مرگ و از زمان عروج آن حضرت موجود است. به عبارت ساده‌تر، اگر مراد از توفی، مرگ حضرت عیسی(ع) بعد از رجعتش بود، باید عقاید شرک‌آمیز مذکور در آیه نیز مربوط به دوران بعد از مرگ آن حضرت می‌بود، حال آن‌که چنین نیست و عقاید مذکور از بعد عروج آن حضرت تا کنون موجود بوده است.
مباحثی که گذشت، نه‌تنها مهم‌ترین دلیل قائلان بر نظریۀ دوم دربارۀ آیۀ شریفۀ سورۀ نساء را مخدوش ساخت، بلکه دلیل دیگری را بر درستی نظریۀ نخست افزود و آن این‌که عبارت وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَكُونُ عَلَیْهِمْ شَهیداً با توجه به آن‌چه دربارۀ مقولۀ شهادت گذشت، بیان‌گر آن است که ایمان به حضرت ‌عیسی(ع) در این آیه، به گروهی از اهل کتاب که حضور عادی ایشان را درک خواهند کرد مربوط می‌شود.
قرائت أبیّ بن کعب: دلیل دیگری که در برخی از تفاسیر مطرح شده‌، قرائت منتسب به ابی بن کعب است که در آن، آیۀ شریفه به صورت «لیؤمنُنّ به قبل موتهم» آمده است. مفسران مزبور این قرائت را به نوعی مفسّر و مبیّن آیۀ شریفۀ مذکور مطرح نموده‌اند.
نقد دلیل مزبور: اولاً، این دلیل برای افرادی می‌تواند طرح شود که وجود قرائات متعدد مستند به وحی الهی را پذیرفته باشند، حال آن‌که مشهور میان پیروان اهل‌بیت(ع) به‌جز این است. در روایتی از امام باقر(ع) می‌خوانیم:
إِنَّ الْقُرْآنَ وَاحِدٌ نَزَلَ مِنْ عِنْدِ وَاحِدٍ وَ لَكِنَّ الِاخْتِلَافَ يَجِي‏ءُ مِنْ قِبَلِ الرُّوَاةِ؛ (کلینی،1407: ج2، 630)
راستى كه قرآن يكى است و از نزد يگانه نازل شده است، ولى اختلاف از طرف راويان پديد مى‏آيد.
ثانیاً، قرائات مزبور، مستند به خبر واحدی است که با دو سندِ دارای اشکال در سنن سعید بن منصور (ج4، 1427، ح709) و تفسیر جامع البیان طبری (ج6، 15) از ابن‌عباس و جویبر بن سعید نقل شده است و در منابع طراز اول حدیثی اهل‌سنت از جمله کتب نه‌گانه موجود نیست. روشن است که چنین نقلی صلاحیت اثبات متن را ندارد و به گفتۀ علما دربارۀ متن قرآنی، تواتر ضروری است.
ثالثاً، از جانب هیچ‌یک از قرّاء معتبر، از جمله قرّاء سبعه چنین قرائتی مطرح نشده است (برای مثال، نک: شریعت، 1386).
با توجه به آن‌چه گذشت به قوت می‌توان ضمیر در «موته» را ناظر بر حضرت عیسی(ع) دانست که در نتیجه مفهوم آیۀ شریفۀ 159 سورۀ نساء چنین خواهد بود که پیش از رحلت حضرت عیسی(ع) در آخرالزمان همۀ اهل کتاب موجود در آن زمان به آن حضرت ایمان خواهند آورد و این مفهوم ظاهراً متضمن آن است که پس از این رخداد، دیگر یهودی وجود نخواهد داشت.
ج) چگونگی جمع میان ایمان نهایی تمام اهل کتاب به عیسی(ع) و بقای یهود تا قیامت
اشکال مهمی که بر مطالب پیشین می‌‌توان وارد دانست، ناهمخوانی ظاهری ایمان نهایی تمام اهل کتاب به عیسی(ع) با آیات شریفه‌ای است که از حضور یهود _ و به‌طور کلی اهل کتاب _ تا روز قیامت سخن می‌گویند؛ چون آن‌گونه که پیش‌تر تبیین شد، آیۀ 159 سورۀ نساء به این معناست که همۀ اهل کتاب پس از رجعت و پیش از رحلت آن حضرت، به ایشان ایمان خواهند آورد و با توجه به مبشّر اسلام بودن حضرت عیسی(ع) ایمان تمام اهل کتاب به اسلام و انقراض یهودیت و مسیحیت پیش از قیامت رخ خواهد داد.
در پاسخ به اشکال مذکور، مطالبی هرچند بسیار اندک توسط برخی مفسران مطرح شده، یا قابل طرح است که به ارائه و بررسی آنها می‌پردازیم.
توجیه یکم: ایمان مطرح شده در آیۀ شریفه، لزوماً ایمان به حقانیت حضرت عیسی(ع) نیست و لذا با بقای ادیان انحرافی تعارضی ندارد.
پیش‌تر دربارۀ متعلق ایمان مطرح شده در آیۀ شریفه بحث شد و گذشت که این ایمان _ که با تعبیر اهل کتاب، گویا شامل هر دو قوم یهود و نصاراست _ ایمان به حقانیت آن حضرت و مقام‌های حقیقی ایشان و حقایق پیرامون آن بزرگوار، آن‌گونه که اسلام مبین تعریف فرموده، است؛ اما در این صورت اشکالی که در صدر بحث مطرح شد، خودنمایی می‌کند.
برای رفع این اشکال، گروهی کوشیده‌اند ایمان مطرح شده در این آیه را ایمانی جزئی و نسبی و غیر از ایمان کامل مطرح نمایند. بر اساس نظر برخی محققان، ایمان مذکور به حضرت عیسی(ع) به سه قسمت تقسیم شده است: قسم اول، ایمان کامل به آن حضرت و لازمه‌اش ایمان به حضرت ختمی مرتبت(ص) است؛ قسم دوم، ایمانْ تنها به خود حضرت عیسی(ع) و دخول در حزب آن حضرت، و قسم سوم، ایمان به مقتول و مصلوب نشدن آن حضرت_ بدون ایمان به حقانیت ایشان _ است (صادقی تهرانی، 1365: ج7، 443).
البته قسم دوم مطرح شده قابل تصور نیست و روشن است که مؤمنان به حضرت عیسی(ع) و وارد شدگان در حزب آن حضرت بعد از رجعت، حتماً قسم اول ایمان را خواهند داشت.
چنان‌که گفته شد، ابن‌عاشور _ در مقامی غیر از مقام رفع اشکال حاضر _ ایمان مذکور در آیۀ شریفه را ایمان به معراج آن حضرت مطرح کرده ‌است:
و عندی انّ ضمیر راجع الی الرفع المأخوذ من فعل رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ و یعمّ قوله أَهْلِ الْكِتَابِ الیهود و النصاری، حیث استووا مع الیهود فی اعتقاد وقوع الصلب؛ (ابن‌عاشور،1997: ج4، 309)
به عقیدۀ من ضمیر [در «بِهِ»] به حادثۀ بالا رفتن عیسی(ع) که برگرفته از عبارت «رَفَعَهُ اللهُ إِلَيْهِ» است، برمی‌گردد و تعبیر «اهل ‌کتاب» نیز شامل یهودیان و مسیحیان است؛ زیرا مسیحیان نیز دربارۀ اعتقاد به مصلوب شدن عیسی(ع) با یهودیان برابرند.
اما نقد وارد بر این نظر و مشابه آن (ایمان قسم سوم) این است که:
اولاً، ظاهر تعبیر قرآنی ایمان به یک پیامبر، پذیرش حقانیت اوست. حتی اگر نصارا در نظر گرفته شوند که همگی به حقانیت حضرت عیسی(ع) معتقدند، ولی آن حضرت را مصلوب و مقتول می‌دانند، باز هم مصلوب و مقتول نشدن حضرت عیسی(ع) و رفع الی‌الله آن حضرت مطلبی نیست که بر ایمان به آن تأکید ویژه انجام گیرد؛ چرا که هنوز متعلقات مهم‌تر، پرثمرتر و اساسی‌تری دربارۀ ایمان به آن حضرت نسبت به آن‌چه نصارا در آن انحراف دارند، باقی است.
ثانیاً، با توجه به این‌که تعبیر اهل کتاب در آیۀ شریفه شامل یهودیان نیز هست _ اگر نگوییم منحصر به آنان است _ باور پیدا کردن یهودیان به مصلوب و مقتول نشدن و رفع‌الی‌الله حضرت عیسی(ع) بعد از رجعت آن حضرت، جدای از باور به حقانیت آن حضرت نیست. آیا این‌که یهودیان باور کنند این فردی که اکنون در میانشان حاضر است، همان است که قرن‌ها پیش مصلوبش نمودند، برای ایمان به حقانیت او کافی نیست؟
بر این اساس شاید بتوان قسم سوم مطرح شده را در قسم اول ادغام کرد و سرانجام آن‌چه باقی می‌ماند این است که گویا ایمان مذکور در آیۀ شریفه، به معنای ایمان داشتن به حقانیت آن حضرت و مقامات حقیقی ایشان _ آن‌گونه که اسلام مبین تعریف فرموده _ است.
توجیه دوم: برخی از اهل کتاب، به‌رغم ایمان ظاهری به حضرت عیسی(ع) بعد از رجعت، انحرافات پیشین خود را به‌طور پنهانی و منافقانه تا قیامت ادامه خواهند داد.
در توجیه پیشین، گفته شد که ایمان مورد اشاره در آیۀ 159 سوره نساء، ایمانی کامل نیست و ممکن است نسبی و منحصر به مقوله‌ای خاص باشد، ولی در این توجیه سخن از این است که ایمان مذکور، ایمانی حقیقی و همراه با آثار و لوازم نیست و ممکن است آمیخته با نفاق عقیدتی و رفتاری باشد، به‌گونه‌ای که با وجود ایمان ظاهری تمام اهل کتاب به حضرت عیسی(ع) و پذیرش حقانیت او، ولی برخی از آنان در مقام عمل به دلیل رذایل نفسانی، به‌گونه‌ای منافقانه پی‌گیر همان مفاسد و انحرافات پیشین می‌شوند و بدین گونه از طرفی ادیان یهود و نصارا به‌طور رسمی حذف می‌گردد، اما انحرافات برخی یهودیان و مسیحیان به صورت پنهانی و منافقانه تا قیامت امتداد می‌یابد. به عبارت دیگر، مراد از امتداد یهود و نصارا تا قیامت، امتداد دو عقیدۀ رسمی نیست، بلکه منظور بقای همیشگی افرادی است که قبلاً ادیان یهود و مسیحیت را با کذب و تحریف، ابزار اشباع هوای نفس خویش ساخته بودند و در ادامه با ایمان اضطراری به حقیقت مسیح(ع) همان انحرافات و هواپرستی‌ها را در چارچوبی متفاوت پی خواهند گرفت. مثلاً یهودیانی که به خودبرتربینی و غرق امانیّ مبتلا بودند و این روحیات را به دروغ به آموزه‌های حضرت موسی(ع) منتسب می‌ساختند پس از ایمان اضطراری به حضرت مسیح(ع) _ که لازمه‌اش ایمان اضطراری به اسلام است _ باز هم همان روحیات را پی خواهند گرفت و نمی‌توانند رسوبات آن انحرافات را از دلشان پاک نمایند و اساساً خواهان چنین تزکیه‌ای نخواهند نیستند.
دربارۀ آیۀ إِذْ قَالَ اللهُ یَا عِیسَى إِنِّی مُتَوَفِّیكَ وَرَافِعُكَ إِلَیَّ... نیز گفتنی است گویا مراد آن نیست که تا قیامت افرادی خواهند بود که آشکارا به عیسی(ع) کفر ورزند، بلکه ظاهراً کافران مذکور در آیۀ شریفه، شامل کسانی است که سابقۀ کفر داشته‌اند و مقهور مؤمنان به آن حضرت شده و از روی اضطرار ایمان آورده‌اند. شاید ماضی بودن فعل در الَّذِینَ كَفَرُوا شاهدی بر این معنا باشد.
ایمان اضطراری و همراه با نفاق برخی از اهل کتاب، کاملاً متصور است؛ زیرا انسان گرفتار هوای نفس است و همین سبب می‌شود هویٰ‌پرستان حتی چیزی را که به چشم می‌بینند انکار نمایند و اگر امکان انکار علنی فراهم نبود، نفاق ورزند. آنان کسانی هستند که تا زمان رجعت عیسی(ع) با وجود آن همه آیات الهی بر حقانیت اسلام، نه‌تنها از پذیرش آن سر باز زدند، بلکه به مقابله با آن نیز پرداختند. روشن است که اگر روزی چنین افرادی حق را بپذیرند، از باب اضطرار است و لذا انگیزه‌ای برای ملتزم شدن به لوازم این ایمان نخواهد داشت. البته طبیعی است که حساب اهل کتابی که قبلاً بر ایشان اتمام حجت نشده‌بود جداست.
باید توجه داشت که نفاق مطرح شده، برخلاف نفاق برخاسته از باور نداشتن به حقانیت، با ایمان به معنای باور به حقانیت قابل جمع است. در نفاق مزبور، فرد با این‌که با دلایل متعدد، حقانیت را باور کرده، ولی به دلیل رذایل نفسانی ملتزم به لوازم این ایمان و باور نیست، از این‌رو به‌گونه‌ای رفتار می‌کند که گویی ایمان ندارد.
شاید آیات شریفۀ حاکی از چیرگی نهایی اسلام بر سایر ادیان (توبه: 32 - 33؛ فتح: 28؛ صف: 8 - 9) مؤیدی بر این توجیه باشد؛ زیرا به نظر می‌رسد مراد از این آیات شریفه، نابودی مطلق ادیان دیگر نیست، بلکه مقصودْ مقهوریت ایشان در قبال حکومت اسلامی در آخرالزمان است که به رهبری امام مهدی(عج) و در معیت حضرت عیسی(ع) برقرار خواهد شد.
همچنین آیۀ عَسى‏ رَبُّكُمْ أَنْ یَرْحَمَكُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنَا وَ جَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِینَ حَصِیراً (اسراء: 8) _ که به ترجیح نگارنده، مربوط به دوران پس از نابودی دجال توسط حضرت عیسی(ع) است _ را نیز قرینۀ دیگری بر درستی توجیه مورد بحث می‌توان برشمرد؛ زیرا ظاهراً حاکی از بقای بنی‌اسرائیل یا یهود پس از دوران حضرت عیسی(ع) است.
توجیه سوم: بقای اهل کتاب تا رجعت عیسی(ع) تسامحاً به بقای ایشان تا قیامت تعبیر شده است.
پیش از تبیین این توجیه، لازم است ارتباط زمانی رجعت عیسی(ع) با وقوع قیامت را بررسی کنیم.
ارتباط زمانی رجعت عیسی(ع) با وقوع قیامت
1. ارتباط زمانی رجعت عیسی(ع) با وقوع قیامت در روایات
در برخی از روایات مطرح شده است که رجعت عیسی(ع) در آستانۀ وقوع قیامت رخ خواهد داد؛ در این‌جا به سه مورد اشاره می‌شود:
روایت منقول از حذیفه
... عن حذیفة بن أسید الغفاری، قال: اطلع النبی علینا و نحن نتذاكر، فقال: ما تذاكرون؟ قالوا: نذكر الساعة، قال: إنها لن تقوم حتى ترون قبلها عشر آیات _ فذكر _ الدخان، و الدجال، و الدابة، و طلوع الشمس من مغربها، و نزول عیسى ابن مریم(ع)، و یأجوج و مأجوج، و ثلاثة خسوف: خسف بالمشرق، و خسف بالمغرب، و خسف بجزیرة العرب، و آخر ذلك نار تخرج من الیمن، تطرد الناس إلى محشرهم؛ (نیشابوری، بی‌تا: ج4، 2225، ح2901؛ ابن‌حبان، 1414: ج15، 201، ح6791 و 257، ح6843؛ سجستانی، بی‌تا: ج4، 114، ح4311)
حذیفه می‌گوید: ... نبی اکرم(ص) [دربارۀ قیامت] فرمود: [قیامت] برپا نمی‌شود مگر آن‌که پیش از آن ده نشانه را ببینید: دود، دجّال، دابة [الارض]، طلوع خورشید از مغربش، نزول عیسی بن مریم(ع)، یأجوج و مأجوج و سه بار فرو رفتن زمین در مشرق و مغرب و جزیرة العرب و نشانۀ دیگر، آتشی است که از یمن بیرون می‌آید [و] مردم را به جانب محشرشان می‌راند.
روایت عبد الله بن مسعود
... عن عبد الله بن مسعود، قال: لما كان لیلة أسری برسول الله، لقی إبراهیم، و موسى، و عیسى فتذاكروا الساعة، فبدءوا بإبراهیم فسألوه عنها، فلم یكن عنده منها علم، ثم سألوا موسى، فلم یكن عنده منها علم، فرد الحدیث إلى عیسى ابن مریم، فقال: قد عهد إلی فیما دون وجبتها، فأما وجبتها فلا یعلمها إلا الله، فذكر خروج الدجال، قال: فأنزل فأقتله فیرجع الناس إلى بلادهم فیستقبلهم یأجوج، ومأجوج وهم من كل حدب ینسلون، فلا یمرون بماء إلا شربوه، ولا بشیء إلا أفسدوه، فیجأرون إلى الله، فأدعو الله أن یمیتهم، فتنتن الأرض من ریحهم، فیجأرون إلى الله، فأدعو الله، فیرسل السماء بالماء، فیحملهم فیلقیهم فی البحر، ثم تنسف الجبال، وتمد الأرض مد الأدیم، فعهد إلی متى كان ذلك، كانت الساعة من الناس، كالحامل التی لا یدری أهلها متى تفجؤهم بولادتها؛ (ابن‌ماجه، بی‌تا: ج2، 1365، ح4081؛ حاکم نیشابوری، 1411: ج2، 416،3448 و ج4، 534 و 588، ح 8502 و 8638)
عبدالله بن مسعود می‌گوید: پیامبر(ص) در شب معراج با ابراهیم، موسی و عیسی(ع) دیدار کرد و دربارۀ ساعت (زمان برپایی قیامت) با هم مذاکره نمودند؛ ابتدا دربارۀ آن از ابراهیم(ع) پرسید که اطلاعی نداشت. سپس از موسی(ع) پرسید که او هم از آن ناآگاه بود. مطلب را به عیسی(ع) ارجاع داد؛ گفت: برای پیش از وقوع ناگهانی قیامت به من قول داده شده است؛ البته زمان وقوع ناگهانی قیامت را کسی جز خدا نمی‌داند. آن‌گاه خروج دجال را یاد آوری کرد و گفت: آن‌گاه من فرود می‌آیم و او را می‌کشم و مردم به دیارشان برمی‌گردند که با یأجوج و مأجوج روبه‌رو می‌شوند که از هر بلندی به سرعت سرازیر می‌گردند و به هر آبی می‌رسند آن را می‌نوشند و به هرچه می‌رسند تباهش می‌کنند. آن‌گاه مردم به پیشگاه خداوند استغاثه می‌کنند و از او می‌خواهند که آنها را بکشد. آن‌گاه [ که مردند] زمین از بوی بدشان پر می‌شود. باز مردم به درگاه خدا استغاثه و دعا می‌کنند و آن‌گاه آسمان آب فرو می‌ریزد و جنازه‌ها را به دریا می‌برد. سپس کوه‌ها ریز و پراکنده می‌شوند و زمین مانند پوست دباغی شده کشیده می‌شود. به من قول داده شده است که وقتی چنین شد، وقوع قیامت نسبت به مردم مانند زن باردار در شرف وضع حملی خواهد بود که خانواده‌اش نمی‌دانند کی وضع حمل خواهد کرد.
روایت سمرة بن جندب
... عن سمرة بن جندب، أن رسول الله(ص) قال: الدجال خارج ... ثم یجیء عیسى ابن مریم من قبل المغرب مصدقا بمحمد(ص)، فیقتل الدجال، وإنما هو قیام الساعة؛ (شیبانی، بی‌تا: ج5، 13)
از سمرة بن جندب نقل شده که پیامبر اکرم(ص) فرمود: دجال خروج خواهد کرد ... سپس عیسی بن مریم(ع) در حالی که تصدیق‌کنندۀ محمد(ص) است از مغرب می‌آید و دجال را می‌کشد و آن زمان، هنگام برپایی قیامت است.
2. ارتباط زمانی رجعت عیسی(ع) با وقوع قیامت در قرآن کریم
برخی مفسران، آیۀ 61 سورۀ زخرف را ناظر به نشانه قیامت بودن رجعت عیسی(ع) دانسته‌اند:
وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ؛
و همانا آن، نشانه‏اى براى [فهم] رستاخيز است، پس زنهار در آن ترديد مکن، و از من پيروى کنيد؛ اين است راه راست!
اکنون به تفصیل، به اعتبار این استشهاد می‌پردازیم.
مفهوم «إنّه لعلم للساعة»
دربارۀ مرجع ضمیر در «إنّه» دو نظر ارائه شده است؛ برخی مرجع ضمیر را قرآن و برخی عیسی(ع) دانسته‌اند.
معنی «علم للساعة» نیز به دو گونه مطرح شده است؛ یکی دارای علم دربارۀ قیامت، و دیگری نشانۀ قیامت.
بنابراین برای عبارت «إنّه لعلم‌ للساعة» چهار معنا قابل طرح است:
1. قرآن دارای معارف مربوط به قیامت است (مراغی، بی‌تا: ج25،104).
2. نزول قرآن‌کریم از نشانه‌های نزدیکی قیامت است؛ زیرا پس از آن، کتابی نازل نخواهد شد (ابن‌عاشور،1997: ج25، 279)، چنان‌که پیامبر(ص) فرمود:
بعثت أنا و الساعة كهذه من هذه، أو كهاتین و قرن بین السبابة و الوسطى؛ (بخاری،1407: ج5، 2385، ح6138 و 6139 و...)
من مبعوث شدم، در حالی‌که میان این بعثت و وقوع قیامت فاصله این‌گونه است؛ آن‌گاه حضرت دو انگشت سبابه و وسط خود را یک‌جا جمع نمود.
3. حضرت عیسی(ع) با ولادت خارق‌العاده‌اش نشانه‌ای از امکان وقوع قیامت است (نک: طباطبایی، 1374‏: ج18، 177؛ مکارم شیرازی ، 1423: ج21، 100).
4. رجعت حضرت عیسی(ع) نشانۀ نزدیکی وقوع قیامت است (نک: ابن‌کثیر، 1419: ج7، 217).
به موارد یاد شده، می‌توان دو احتمال دیگر نیز افزود:
5. قرآن‌کریم دارای اطلاعاتی است که زمان وقوع قیامت را در بردارند.
6. رجعت عیسی(ع) نشانۀ امکان وقوع قیامت است.
نقد و بررسی نظرات
اولاً، با توجه به سیاق آیات شریفه، به نظر می‌رسد ضمیر در «إنّه» به حضرت عیسی(ع) برمی‌گردد؛ چرا که آیات پیشین و پسین، از آن حضرت سخن می‌گویند:
وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلاً إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ * وَقَالُوا ءَآلِهَتِنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ * إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَجَعَلْنَاهُ مَثَلاً لِبَنِي إِسْرَائِيلَ * وَلَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَا مِنكُم مِلَائِكَةً فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ * وَلَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَا مِنكُم مِلَائِكَةً فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ * وَلَا يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطَانُ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَلَمَّا جَاءَ عِيسَى‏ بِالْبَيِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُم بِالْحِكْمَةِ وَلِأُبَيِّنَ لَكُم بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ * إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ * فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ عَذَابِ يَوْمٍ أَلِيمٍ؛ (زخرف: 57_ 65)
و هنگامى که [در مورد] پسر مريم مثالى آورده شد، بناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند] و گفتند: «آيا معبودان ما بهترند يا او؟» آن [مثال] را جز از راه جدل براى تو نزدند، بلکه آنان مردمى جدل‏پيشه‏اند. [عيسى] جز بنده‏اى که بر وى منّت نهاده و او را براى فرزندان اسرائيل سرمشق [و آيتى] گردانيده‏ايم نيست. و اگر بخواهيم قطعاً به جاى شما فرشتگانى که در [روى] زمين جانشين [شما] گردند قرار دهيم. و همانا آن، نشانه‏اى براى [فهم] رستاخيز است، پس زنهار در آن ترديد مکن، و از من پيروى کنيد؛ اين است راه راست! و مبادا شيطان شما را از راه به در بَرد، زيرا او براى شما دشمنى آشکار است. و چون عيسى دلايل آشکار آورد، گفت: «به راستى براى شما حکمت آوردم، و تا در بارة بعضى از آن‌چه در آن اختلاف مى‏کرديد برايتان توضيح دهم. پس، از خدا بترسيد و فرمانم ببريد.» در حقيقت، خداست که خود پروردگار من و پروردگار شماست. پس او را بپرستيد؛ اين است راه راست. تا [آن‌که] از ميانشان، احزاب دست به اختلاف زدند، پس واى بر کسانى که ستم کردند از عذاب روزى دردناک!
ثانیاً، دربارۀ سه معنای مطرح شده برای عبارت شریفه که به حضرت عیسی(ع) مربوطند، به نظر می‌رسد معنای سوم دقیق نباشد؛ زیرا خلقت ویژۀ حضرت عیسی(ع) دلیل ویژه‌ای برای امکان وقوع معاد و قدرت الهی بر اعادۀ انسان‌ها تلقی نمی‌شود و از این حیث، خلقت ویژۀ آن حضرت در ردیف خلقت سایر انسان‌ها مطرح می‌گردد؛ چون قدرت‌نمایی خداوند در خلقت همۀ انسان‌ها متبلور است و توجه به همین حقیقت، استبعاد وقوع معاد را از ذهن منکران می‌زداید؛ چنان‌که در این آیات شریفه، به این حقیقت اشاره شده است:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى‏ أَجَلٍ مُّسَمّىً ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّى‏ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ * ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى‏ وَأَنَّهُ عَلَى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ * وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَّا رَيْبَ فُيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَن فِي الْقُبُورِ ؛ (حج: 5 - 7)
اى مردم، اگر در بارۀ برانگيخته شدن در شکّيد، پس [بدانيد] که ما شما را از خاک آفريده‏ايم، سپس از نطفه، سپس از علقه، آن‌گاه از مضغه، داراى خلقت کامل و [احياناً] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانيم. و آن‌چه را اراده مى‏کنيم تا مدتى معين در رحم‌ها قرار مى‏دهيم، آن‌گاه شما را [به صورت] کودک برون مى‏آوريم، سپس [حيات شما را ادامه مى‏دهيم] تا به حد رشدتان برسيد، و برخى از شما [زودرس] مى‏ميرد، و برخى از شما به غايت پيرى مى‏رسد به گونه‏اى که پس از دانستن [بسى چيزها] چيزى نمى‏داند. و زمين را خشکيده مى‏بينى و[لى] چون آب بر آن فرود آوريم به جنبش درمى‏آيد و نمو مى‏کند و از هر نوع [رستنی‌هاى] نيکو مى‏روياند. اين [قدرت‌نمايی‌ها] بدان سبب است که خدا خود حق است، و اوست که مردگان را زنده مى‏کند و [هم] اوست که بر هر چيزى تواناست. و [هم] آن‌که رستاخيز آمدنى است [و] شکى در آن نيست، و در حقيقت، خداست که کسانى را که در گورهايند برمى‏انگيزد.
با وجود خارق‌العاده بودن خلقت حضرت عیسی(ع) و تفاوت‌هایی که با آفرینش سایر مردم دارد، ولی گویا این تفاوت از حیث نمایش قدرت، آن‌قدر ویژه نیست که در راستای اثبات امکان معاد به‌طور ویژه بر خلقت آن حضرت تمرکز داده شود.
نکتۀ دیگری که این گزینه را مخدوش می‌سازد، این است ‌که استدلال به خلقت ویژۀ حضرت عیسی(ع) برای اثبات امکان معاد، برای کسانی معنا دارد که این خلقت ویژه را پذیرفته باشند و روشن است که چنین اعتقادی جز با ایمان به حقانیت قرآن و انجیل که به چنین خلقتی گواهی می‌دهند پدید نمی‌آید؛ حال آن‌که اولاً طبق سیاق، آیۀ شریفۀ مزبور خطاب به مشرکان است و ثانیاً اگر هم مخاطب آن، مؤمنان به خلقت ویژۀ عیسی(ع) فرض شود، چنین افرادی به طریق اولی به دلیل تأکیدات همان کتب آسمانی به معاد ایمان داشته و هرگز تردید جدّی در امکان آن نخواهند داشت چنان‌که در آیات شریفۀ متعدد، تردید جدی در امکان معاد مربوط به غیر مؤمنان مطرح شده است.
بنابر آن‌چه گذشت، شاید بتوان گزینه‌های 4 و 6 را پذیرفتنی‌تر دانست که هر دو مبتنی بر مسئلۀ رجعت مجدد حضرت مسیح(ع) و در نتیجه، دلیل بر آنند.
این‌که رجعت عیسی(ع) پس از چندین قرن، نشانه‌ای بر امکان وقوع معاد به شمار می‌رود، مطلب محکمی است که شاهد آن استشهاد قرآن کریم به بیدار شدن اصحاب کهف پس از چند قرن برای اثبات امکان معاد است:
وَكَذلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا اَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى‏ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَ عَلَيْهِم مَّسْجِداً؛ (کهف: 21)
و بدين گونه [مردم آن ديار را] بر حالشان آگاه ساختيم تا بدانند که وعدۀ خدا راست است و [در فرا رسيدن] قيامت هيچ شکى نيست، هنگامى که ميان خود در کارشان با يکديگر نزاع مى‏کردند، پس [عده‏اى] گفتند: «بر روى آنها ساختمانى بنا کنيد، پروردگارشان به [حال] آنان داناتر است.» [سرانجام] کسانى که بر کارشان غلبه يافتند گفتند: «حتماً بر ايشان معبدى بنا خواهيم کرد.»
اما به نظر می‌رسد عبارت شریفۀ و إنّه لعلم للساعة بیشتر ناظر به معنای چهارم باشد؛ زیرا:
اولاً، واژه ساعة از حیث لغوی به معنای جزئی از زمان یا جزئی از شب یا روز است، آن‌هم جزئی‌کوتاه و به کار بردنش دربارۀ قیامت ناظر به زمان شروع قیامت است. البته با دقت در استعمالات قرآنی، درمی‌یابیم که «الساعة» گاهی به نفخۀ نخست اشاره دارد (حج: 1) و گاه به نفخۀ دوم (روم: 55).
«الساعة» معادل مفهوم قیامت یا بیان‌گر طول روز قیامت نیست؛ چرا که طول روز قیامت به یوم تعبیر شده‌ است (حمد:4) و چنان‌که گذشت، ساعة ناظر به زمانی اندک و جزئی از روز است. البته برخی موارد را می‌توان یافت که گویا در آنها الساعة به‌گونه‌ای مجازی در جایگاه مفهوم قیامت به کار رفته، از باب این‌که جزء جدایی‌ناپذیر و آغازین آن‌ است (نک: روم: 11؛ کهف: 21). بر این اساس، مشاهده می‌شود که در آیاتی که از زمان شروع قیامت صحبت می‌شود، تعبیر «الساعة» به کار رفته و علم به آن، به «علم‌ الساعة» تعبیر می‌شود.
براساس آن‌چه گفته شد، تعبیر «علم للساعة» به معنای علم به زمان آغاز قیامت است، نه علم به خود قیامت؛ از این‌رو آن‌چه تقویت می‌شود، معنای چهارم خواهد بود.
ثانیاً، روایت منقول از پیامبر اکرم(ص) مؤیدی بر این معناست:
عن ابن عباس، عن النبی(ص) فی قوله: وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ، قال: نزول عیسى بن مریم من قبل یوم القیامة. (ابن‌حبان، 1414: ج15، 228، ح6817؛ حاکم نیشابوری، 1411: ح2936 و ح3609. حاکم حدیث را صحیح الاسناد معرفی کرده است)
افزون بر این بنا بر روایات، ابن‌عباس و مجاهد و قتاده، آیۀ شریفه را همین‌گونه معنا کرده‌اند (نک: ابن‌کثیر، 1419‏: ج7، 211؛ طبری،1412‏: ج25،54) و البته از اهل‌بیت(ع) و صحابه، در هیچ‌یک از نظریات دیگر مطرح شده، روایتی وارد نشده است.
تقریر توجیه سوم
با توجه به آن‌چه گذشت، قرابتِ زمانیِ تنگاتنگی میان رجعت عیسی(ع) و وقوع قیامت وجود دارد. بر این اساس می‌توان گفت که تعبیر بقای یهود و نصارا تا قیامت، تسامحاً ناظر بر بقای آنان تا آستانۀ قیامت، یعنی تا مقطعی از ایام رجعت حضرت عیسی(ع) است.
آلوسی در ذیل آیۀ شریفۀ وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَن یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ (اعراف: 167) مصداق اخیر آن را مقرر شدن جزیه بر آنان تا قیامت مطرح کرده و آن‌گاه برای رفع تنافی ظاهری این مطلب با روایاتی که از برداشته شدن جزیه از اهل کتاب توسط عیسی(ع) سخن می‌گویند، می‌نویسد:
و لا ينافي ذلك رفعها عند نزول عيسى _ عليه الصلاة و السلام _ لأن ذلك الوقت ملحق بالآخرة لقربه منها؛ (آلوسی، 1415‏: ج5، 89)
و این مسئله (وضع جزیه بر آنان تا قیامت) با رفع جزیه در هنگام نزول عیسی(ع) منافاتی ندارد؛ زیرا هنگامۀ مزبور به سبب نزدیکی‌اش به آخرت، ملحق به آن است.
بنابراین به نظر می‌رسد، در درجۀ نخست، توجیه دوم و در مرتبه‌ای پایین‌تر توجیه سوم، توجیهاتی درخور توجه و شایستۀ پذیرش هستند و همچنین شاید بتوان تلفیقی از توجیهات دوم و سوم را به عنوان پاسخ اشکال مذکور در نظر گرفت، با این توضیح که آیات شریفۀ ناظر به بقای یهود تا قیامت، متضمن دو مفهوم مکمل نیز هستند؛ نخست آن‌که بقای رسمی و ظاهری یهود تا دوران رجعت عیسی(ع) که در آستانۀ قیامت رخ می‌دهد، ادامه می‌یابد و دیگر آن‌که بقای غیررسمی، پنهانی و منافقانۀ یهود تا قیامت امتداد خواهد داشت.
نتیجه
در آیاتی از قرآن کریم بیان‌گر بقای یهود تا قیامت (پایان دنیا) هستند.
بر اساس نظریۀ مرجّح، از آیۀ 159 سورۀ نساء درمی‌یابیم که تمام یهود، پس از رجعت و پیش از رحلت حضرت عیسی(ع)، به آن حضرت_ که خود مصدّق و مؤید آیین اسلام است_ ایمان خواهند آورد؛ این مطلب متضمن پایان یهود در دوران رجعت حضرت عیسی(ع) است.
با توجه به شواهد قرآنی و روایی حاکی از این‌که رجعت عیسی(ع) در آستانۀ قیامت خواهد بود، چه‌بسا بتوان از دو گزارۀ یاد شده چنین دریافت که مراد از بقای یهود تا قیامت، در حقیقت همان بقای یهود تا آستانه و نزدیکی قیامت است.
وجه جمع محتمل دیگر دربارۀ گزاره‌های اول و دوم، این است که گفته شود پس از دوران رجعت حضرت عیسی(ع)، دین یهود به‌گونۀ رسمی موجودیتی نخواهد داشت و پیروان آن ظاهراً به حضرت عیسی و در نتیجه حقانیت اسلام اقرار خواهند کرد، اما برخی از یهودیان به‌گونۀ غیررسمی و منافقانه، تا قیامت بر انحرافات عقیدتی پیشین خود پای خواهند فشرد. به عبارت دیگر مراد از بقای یهود پس از رجعت عیسی(ع) تا قیامت، بقایی منافقانه و باطنی است. شاید دقیق‌تر آن باشد که تلفیقی از دو گزارۀ سوم و چهارم در وجه جمع میان گزاره‌های اول و دوم لحاظ گردد.

منابع
1. ابن‌حبّان (التمیمی البُستی)، ابوحاتم محمد، صحیح ابن‌حبان، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ دوم،1414ق.
2. ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، تونس، دار سحنون للنشر والتوزیع، 1997م.
3. ابن‌کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس‌الدین‏، بیروت‏، دارالکتب العلمیة، منشورات محمد على بیضون‏، 1419ق‏.
4. ابن‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، السنن، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
5. ابن‌منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب‏، تحقیق و تصحیح: جمال‌الدین میردامادى‏، بیروت‏، دار صادر،1414ق‏.
6. آلوسى،سید محمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏، تحقیق: على عبدالبارى عطیة، بیروت‏، دارالکتب العلمیه‏، 1415ق‏.
7. بخاری، أبوعبدالله محمد بن إسماعیل، الجامع الصحیح المختصر (صحیح البخاری)، تحقیق: دکتر مصطفى دیب البغا، بیروت، دار ابن‌کثیر، 1407ق.
8. بیومی مهران، محمد، بررسی تاریخی قصص قرآن، ترجمه: مسعود انصاری، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول،1383ش.
9. ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح (سنن الترمذی)، تحقیق: أحمد محمد شاکر و دیگران، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
10. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، مرکز نشر إسراء، چاپ دوم، 1390ش.
11. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
12. حقى بروسوى، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
13. خراسانی مروزی، سعید بن منصور، السنن، تحقیق: دکتر سعد بن عبدالله بن عبدالعزیز آل حمید، ریاض، دارالعصیمی، چاپ اول، 1414ق.
14. دروزة، محمد عزت، ‏التفسیر الحدیث‏، قاهره‏، دار إحیاء الکتب العربیة،1383ق‏.
15. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن‏، بیروت _ دمشق‏، دارالقلم _ الدارالشامیة، 1412ق‏.
16. زمخشرى، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، بیروت‏، دارالکتاب العربی‏، 1407ق‏.
17. سجستانی، ابی‌داود سلیمان بن الأشعث، السنن، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بی‌جا، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
18. سیوطى، جلال‌الدین، الدرالمنثور فى تفسیر المأثور، قم‏، کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى‏، 1404 ق.
19. شاذلی، ‏سید بن قطب بن ابراهیم، فى ظلال القرآن‏، بیروت _ قاهره‏، دارالشروق‏، 1412ق‏.
20. شریعت، محمدجواد، چهارده روایت در قرائت قرآن مجید، تهران، انتشارات اساطیر، 1386ش.
21. شفیعی سروستانی، اسماعیل و دیگران، پیشگویی‌ها و آخرالزمان، تهران، موعود عصر(عج)، 1382ش.
22. شیبانی (ابن‌حنبل)، احمد بن حنبل، المسند، قاهره، مؤسسة قرطبة، بی‌تا.
23. صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن‏، قم، انتشارات فرهنگ اسلامى‏، 1365ش‏.
24. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوى همدانى، قم،‏دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏، چاپ پنجم، ‏1374ش‏.
25. طبرى، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت، دارالمعرفة، ‏1412ق‏.
26. عروسى حویزى، عبد على بن جمعه، ‏تفسیر نور الثقلین‏، تحقیق: سید‌هاشم رسولى محلاتى، ‏قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415ق‏.
27. عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی‏، تحقیق و تصحیح: سید هاشم‏ رسولى محلاتى، تهران، المطبعة العلمیة، 1380ق.
28. قرشى، سید على‌اکبر، احسن الحدیث‏، تهران‏، بنیاد بعثت‏، 1377ش‏.
29. ، قاموس قرآن‏، تهران‏، دار الکتب الإسلامیة، 1371ش‏.
30. قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا، تفسیر كنز الدقائق و بحر الغرائب‏، تحقیق: حسین درگاهى‏، تهران‏، مؤسسۀ چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ‏1368ش‏.
31. قمى، على بن ابراهیم‏، تفسیر القمى‏، تحقیق: سید طیب موسوى جزایرى‏، قم‏، دارالکتاب،‏1367ش‏.
32. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، الكافی‏، تحقیق و تصحیح: على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
33. كوفى، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق و تصحیح: محمد الکاظم، تهران‏، مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ‏چاپ اول، ‏1410ق‏.
34. مراغى، احمد بن مصطفى‏، تفسیر المراغى‏، بیروت‏، داراحیاء التراث العربى، بی‌تا.
35. معرفت، محمد‌هادی، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، قم، مؤسسة التمهید، 1423ق.
36. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه،‏ تهران‏، دارالکتب الإسلامیة، 1423ق.
37. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.