مادر امام مهدي(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) کیست؟
هل هي جارية اسمها نرجس، أم جارية اسمها صقيل، أم جارية اسمها صیقل، أم جارية اسمها مليكة، أم جارية اسمها خمط، أم جارية اسمها حكيمة، أم جارية اسمها ريحانة، أم سوسن، أم هي حرة! اسمها مريم؟
پاسخ :
در ابتدا توجه به دو نكته لازم است:
الف)- اختلاف در يك مسئله و تعدد در آن دليل بر خرافه و بي پايه و اساس بودن آن مطلب نمي‌باشد.تعدد نام و لقب براي يك فرد نمي‌تواند دليل بر عدم وجود و خرافه بودن او باشد. به عنوان مثال پيامبر گرامي اسلام هر چند نام شريفشان محمد (صلّی الله علیه و آله) است چنانچه در قرآن مي‌فرمايد : و ما محمد إلا رسول (آل عمران، 144) ولي در جاي ديگر از قرآن با لفظ «احمد» (صف، 6) از آن بزرگوار ياد شده است، چنانچه در روايات متعددي نيز از ايشان با لفظ «احمد» نام برده شده است. و يا در نزد اهل سنت يكي از نشانه‌هاي معروف ظهور «دجال» مي‌باشد كه در عين آنكه مورد قبول آنان بوده و در روايات و كتب صحاح از او سخن به ميان آمده است ولي پيرامون او و چگونگي حركت او اختلافهاي فراوان وجود دارد. يكي از موارد اختلافي، اسم او است. در يك جا از او به ابن صائد ياد شده است (صحيح بخاري، ج8، ص158) ودر جاي ديگر ابن صياد (صحيح بخاري، ج2،ص97) و در جاي ديگر جساسه (صحيح مسلم، ج 8، ص 204) سنن ابي داود، ج2، ص 319،باب في خبر الجساسة).
ب) اختلاف و تعدد در يك موضوع اگر بر اساس علت و هدفي بوده و قابل توجيه باشد، امري پذيرفته شده است. و حتي در مواردي كه پيامها و نكته‌هايي در ضمن خود داشته باشد امر مطلوبي است. چنانچه تعدد لقب‌هاي يك فرد نشانه صفات و ويژگي‌هاي متعدد او مي‌باشد.
با توجه به نكات فوق اكنون در پاسخ به اين سؤال مي‌گوئيم:
بنابر آنچه در روايات مربوط به مادر امام مهدي (علیه السلام) آمده است نام آن بزرگوار «نرجس» مي‌باشد. در حديث صحيفه كه مربوط به وجود مقدس حضرت فاطمه (علیها السلام) است چنين آمده : «امه جارية اسمها نرجس» (كمال الدين، ج1، ب 27، ح1) در روايت محمد بن بحر شيباني نيز كه درباره ملّيت مادر حضرت مهدي (علیه السلام) است هر چند نام او در زبان رومي مليكه گفته شده است ولي در متن روايات از قول او آمده است: مردي كه من در سهم غنيمت، به او افتادم نامم را پرسيد، و من آن را پنهان كردم و گفتم : نامم نرجس است، او گفت : اين نام كنيزان است. (كمال الدين، ج2، ب41، ح1).
بر اين اساس مي‌توان گفت : نام اصلي مادر گرامي امام عصر (علیه السلام) نرجس است و ديگر اسامي، نامهاي مستعار و يا لقب‌هايي براي آن بزرگوار است.
در مورد علت تعدد براي ايشان گفته شده است:
مردم آن زمان براي خوشامدگويي، كنيزان خود را به اسامي گوناگون و زيبا (از جمله نام گلها) مي‌خواندند. علاقه و محبت فراوان جناب حكيمه خاتون به حضرت نرجس باعث شد كه او را با نام هاي زيبا صدا بزند تا نمايانگر لطف و محبت او باشد. و چون مردم اين نامهاي مختلف را شنيده بودند مي‌پنداشتند نام آن بزرگوار سوسن يا ريحانه است، و لذا اين نامها در كتب تاريخي ضبط شد. لفظ صقيل كه به معناي روشن و جلا است نيز مي‌تواند لقب آن بانوي مكرم باشد چرا كه نورانيت و جلوه و صفاي خاصي در چهره جناب نرجس خاتون نمايان بود.
با توجه به اين كه خانه امام حسن عسكري(علیه السلام) تحت مراقبت بود تا چنانچه فرزند پسري از آن بزرگوار به دنيا آيد كه همان حجت دوازدهم و موعودي باشد كه بساط ظلم و حكومت ستمكاران را از بين مي‌برد، او را به شهادت برسانند، لذا اين بانو داراي نام‌هاي متعددي شد تا مقداري ذهن‌ها دچار اضطراب و تشويش شده و به اصطلاح رد گم شود.
بنا براين آنچه مستند روايي متعدد دارد و همه كتب معتبر و تاريخي شيعه مانند كمال الدين صدوق و غيبت طوسي و ارشاد مفيد آن را ذكر كرده‌اند نام « نرجس » است. ابن ابي الحديد معتزلي مي‌گويد: اماميه بر اين باورند موعود ، امام دوازدهم آن ها است كه فرزند كنيزي به نام نرجس است ، اما اصحاب ما بر اين باورند كه او فاطمي و از فرزندان فاطمه زهرا (علیها السلام) است و در آينده متولد مي‌شود و مادر او كنيز است.(الغارات، ج2، ص678 به نقل از ابن ابي الحديد).
با توجه به مطالب فوق، نامهاي ريحانه، سوسن، صقيل و مليكه مي‌توانند براي يك فرد باشند و تعدد نامها مشكلي ايجاد نمي‌كند. نام او مليكه مي‌تواند باشد به اعتبار اين‌كه وي نوه دختري قيصر روم بوده و در زبان رومي او را به اين اسم نام‌گزاري كرده بودند، با توجه به روايت محمد بن بحر شيباني (كمال الدين، ج2، ب 41، ح1) و با توجه به روايتي كه در كتاب اثباة الهداة به نقل از كتاب اثبات الرجعة فضل بن شاذان از امام حسن عسكري (علیه السلام) نقل كرده است: او بزودي به دنيا مي‌آيد و از مردم غايب مي‌شود غيبت طولاني(اثباة الهداة، ج3، ص569،فصل 44، ح680).
نام او نرجس است با توجه به روايات متعدد كه از حضرت فاطمه زهرا و حكيمه خاتون (علیهما السلام) نقل شده است و در همه كتب تاريخي و روايي معتبر شيعه ذكر شده است.
نام او صقيل مي‌تواند باشد با توجه به جلوه خاص و ممتازي كه در چهره او بود، چنانچه در نقل آمده است كه او را به جهت حمل «صقيل» گفتند(غيبة طوسي، 393) .در نقل آمده است حكيمه خاتون عمه امام حسن عسكري كنيزي(علیه السلام) داشت كه به او نرجس مي‌گفتند. روزي امام حسن عسكري (علیه السلام) وارد شد به او نيك نظر كرد. به او گفتم: اي آقاي من، مي‌بينم شما را كه به او نگاه مي‌كني. فرمود: نگاه نمي‌كنم مگر از روي تعجب. گفتم : شگفتي شما از چيست؟ فرمود : فرزندي كه نزد خداي تعالي گرامي است از او مي‌باشد. (غيبة طوسي، ص 244، ح210).
در روايتي نيز كه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است حضرت چنين تعبير مي‌كند: گفته مي‌شود به مادر او صقيل.(بحار، ج51،ص24).
به او سوسن و ريحانه گفته شده است، با توجه به اينكه اين دو لفظ از اسامي گل‌ها است و يا مالك وي از روي محبت ، آن بانو را با نام‌هاي گل مي‌خوانده است و يا به خاطر آنكه دشمنان دچار تشويش ذهن شوند.
اما لفظ حكيمه ، در متون روايي و تاريخي از او ذكري به ميان نيامده است مگر در كلام ابن خشاب كه گفته است: در روايتي (نقلي) به مادر او حكيمه گفته شده است. و يا گفته است بعض اصحاب تاريخ گفته‌اند : به مادر منتظر ، حكيمه گفته شده است.(بحار، ج51، ص24، ح37).
البته بايد توجه داشت كه اين گونه نقل‌ها نمي‌تواند داراي قوت و اعتبار باشد چرا كه ناقل مجهول است و در كلام ديگري مؤيد و قرينه‌اي براي آن نداريم. به علاوه كه مي‌تواند اشتباه در نقل نيز باشد چرا كه بانوي تربيت كننده نرجس خاتون جناب حكيمه خاتون بوده است.
نام مريم فقط در نقل دروس از شهيد اول است و به صورت «قيل» (يعني گفته شده) آمده است و اين نشان از ضعف نام براي جناب نرجس خاتون است. علاوه بر اين‌كه شيعه و سني (با توجه به كلام ابن هلالي ثقفي در الغارات) اتفاق دارند كه مادر امام عصر كنيز است. لذا محقق بحراني در "حدائق الناظره" اين نام رادر نهايت ضعف مي‌داند (ج17، ص440) . لفظ خمط نيز فقط در تاريخ ابن خلكان است(بحار، ج51،ص24) و پيداست چنين نامي كه دليل و استنادي براي آن در كتب معتبره نباشد مورد پذيرش نمي‌باشد.
خلاصه آنكه تعدد نامها باعث نمي‌شود وجود يك فرد زير سؤال برده شده و نفي شود ، علاوه بر اينكه برخي نامها مانند مريم و خمط مستند تاريخي و روايي ندارد و لذا مردود است.