«مقدمه»:
در همه جوامع بشري ، انسان ها ناگزیرهستند تا براي ايجاد نظم و جلوگيري از اختلاف و دودستگي ، براي خودشان اصول و مقرراتي تعيين نمايند تا سريع تر و راحت تر به اهداف مورد نظر خود برسند. حتي ساده ترين و ابتدائي ترين اجتماعات انساني را نمی توان یافت که در آنها اصول و قوانيني حکم فرما نباشد و در همه آنها ، با توجه به اقتضائات آن جوامع دستورالعمل هاي ويژه اي برقرار مي باشد. اگر هر جامعه اي براي خودش ، داراي نظام تربيتي منحصر به فرد باشد ، بدون شک مي بايست اصول و قوانين تربيتي خاصي نيز داشته باشد که آن مکتب تربيتي را از ساير مکاتب تمييز دهد و متصديان تربيتي آن جامعه مؤظف باشند که فرايند تربيتي جامعه خود را بر طبق آن اصول پذيرفته شده، تطبيق نمايند.اصول تربیتی از متن اعتقادات و مبانی ارزشی هر نظام تربیتی نشأت می گیرد و هر چه مبانی و باورهای درستی در آن نظام مطرح و پذیرفته باشد و ارزشهای سالم و حقیقی بر آن حکم فرما باشد ، در نتیجه اصول و قوانین تربیتی متقن تر و انسان ساز تری بوجود می آید.اگر نگاهی به اصول و قوانین تربیتی نظام های تربیتی غرب که عقد اخوت با دین زدائی و دنیا محوری بسته اند ، بیندازیم ، به روشنی پی به ماهیت نادرست و غیر الهی اصول و قوانین تربیتی این مکاتب می بریم،چنانکه در مکتب تربیتی اومانیست ها و انسان گراها، اصول و آرائی مورد توجه قرار می گیرد که ماهیت توحید ستیزی داشته و خواهان جدائی کامل انسان از ارزشهای الهی و آسمانی می باشد که پاره ای از اصول و آرای انسان مداران در مورد انسان بدین شرح است:
1. انسان همانند سایر اجزای جهان موجودی خود پیدا می باشد و بنابراین آفریدگاری ورای خود او نمی توان برایش در نظر گرفت.
2. انسان پدیده ای کاملا" طبیعی است که بر اساس قانون تطور و تحول مستمر و مداوم پدید آمده است.
3. انسان وجود یگانه ای است که برتر از همه کس و بالاتر از هر عاملی به دین و دیانت قوام می بخشد و در واقع دیانت را بوجود می آورد.
4. انسانیت انسان به تحقق اهداف واغراض و آمال فردی اوست و در این راه می تواند از هر وسیله ممکن استفاده کند.(1)
ولی برعکس چنین مکاتبی ، اصول و قوانین تربیتی اسلام ناب و مهدویت از مبانی و ارزش های خالص الهی و وحیانی و واقعی گرفته شده است که بر اساس چنین اصولی می توان سعادت واقعی بشری را تضمین نمود . اگر در مکتب تربیتی اسلام و مهدویت ، پرده از اصول تربیتی آن برداشته می شود ، آن چیزی جز قوانین و آراء انسان ساز و حقیقت مند نمی باشد که وظیفه اصلی آن تأمین رفاه و سعادت دنیوی و اخروی همه انسان ها می باشد،اصولی که اگر مورد توجه متصدیان تربیتی قرار گیرد خواهد توانست یک تربیت صحیح و ایده آلی را برای انسان ها به یادگار گذارد و آنها را بر طبق اهداف الهی و اسلامی به سوی فلاح و رستگاری سوق دهد.بی تردید اگر چنین اصول الهی و انسان ساز , جایگزین اصول و قوانین ضد انسانی فرهنگ های مبتذل و ذلت بار غربی شود و اصول تربیت نظام ارزشمند حضرت مهدی«عج» , بر تمامی آنها سیطره پیدا کند – امری که مسلمأ در آینده نه چندان دور محقق خواهد شد _ همگی انسان ها از چشمه سار تربیت واقعی بهره مند می گردند و حیات و زندگانی طیب و گوارا برای آنان فراهم خواهد آمد و نتیجه آن چیزی جز سعادت دنیوی و اخروی بشریت نخواهد بود.
«اهميت و ضرورت بحث»:
برای سازمان دهی به یک نظام تربیتی ، بعداز مشخص شدن مبانی و اهداف تربیتی که بیانگر وضعیت و موقعیت و هست ها ی انسان و جهان می پردازد، می بایست از بطن چنین واقعیت هائی ، قوانین و قواعدی را استخراج نمائیم که بدانها اصول تربیتی گفته می شود که متصدیان تربیتی هر مکتبی مؤظف می باشند تا بر طبق چنین اصولی رفتار نمایند.تبیین اصول تربیتی در یک نظام تربیت دارای اهمیت و جایگاه فوق العاده ای می باشد که می توان کارکردهای و فوائد بیان اصول تربیتی هر مکتبی را می توان اینگونه خلاصه نمود:
1. کشاندن مبانی تربیتی از دایره مباحث نظری و تئوری به دایره فعلیت و جاری ساختن آن اصول در تمامی فرایند تربیت
2. مشخص شدن محدوده و مرزهای تربیتی برای فعالیت های تربیتی در جامعه
3. تبیین و تفصیل قوانین حاکم بررفتار مربی و متربی
4. تشخص و تمییز نظام های تربیتی از یکدیگر و بیان نقاط قوت و ضعف مکاتب تربیتی
5. اعطای بینش و آگاهی به مربی در جهت برنامه ریزی کاربردی در تربیت متربی
«تعاريف کاربردی»:
«اصول»:
اصول در لغت به معانی «اساس ، بن ، بیخ ، قاعده ، پایه ها » استعمال می شود و در بیان معنای اصطلاحی اصول چنین می گوییم که :«اصول به قواعد و قوانینی گفته می شود که در برابر فروع قرار دارد که هر علمی بر چنین پایه هائی استوار می گردد».(2)
«اصول تربيت»:
مراد از اصول تربیتی «قواعد کلی تربیتی می باشد که از مقایسه وملاحظه مبانی و اهداف تربیت کشف می گردند و دستورالعمل هائی میباشد که راهنمای عمل مربی قرار می گیرند و در واقع منبعی برای روش ها می باشند».(3)به عنوان مثال از ملاحظه این مبنا که رفتار انسان ها تابع شناخت و بینش آنها نسبت به امور می باشد و با عنایت به هدف پرورش اخلاقی یا اجتماعی فرد ، اصل اعطای بینش استکشاف می گردد.به عبارت دیگر اصول تربیتی به« قواعدی گفته می شود که مربیان تربیتی با استفاده از آن می توانند به موقع و در عین حال با روشن بینی کافی تصمیم بگیرند و وظایف تربیتی خودرا به نحو رضایت بخشی انجام دهند».این اصول تربیتی همواره کار مربی را جهت داده و به سمت اهداف مورد نظر سوق میدهد و نوعی بینش و آگاهی به مربی می دهد تا بداند که کیفیت و کمیت کار خویش را چگونه طرح ریزی کند.
«جایگاه اصول تربیت در نظام تربیتی»:
بی تردید اصول وقوانین تربیتی در یک نظام تربیتی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و این اصول از مبانی تربیتی اخذ می گردند و مبتنی برآن هستند و از طرف دیگر اصول تربیتی به صورت جعلی یا وضعی نمی باشند ، بلکه از طریق کشف و جستجو در مبانی تربیتی بدست می آیند.اگرچه اصول تربیتی از مبانی تربیت استخراج می شوند ، ولی با این حال باید دانست که اصول تربیت نقطه اتصال میان مبانی و اهداف تربیت با روش های تربیتی در یک نظام کامل تربیت می باشد که بدون تبیین اصول نمی توان به روش های درست تربیتی دست یافت.پس در یک نظام تربیتی می توان عناصر آن را، اینگونه با توجه به اهمیت آنها رتبه بندی کرد:
1. مبانی تربیتی
2. اهداف تربیتی
3. اصول تربیتی
4. روشهای تربیتی
«مهدویت واصول تربیتی»:
درنظام و مکتب تربیتی حضرت مهدی «عج» همانند مکتب تربیتی اسلام ناب محمدی «ص» ، اصول وقوانین تربیتی وجود داردکه از متن حقائق قرآنی و وحیانی گرفته شده است که در فرایند تعلیم و تربیت مورد توجه قرار می گیرد و متصدیان تربیتی عصر ظهور می بایست چنین اصولی را در سرلوحه برنامه های تربیتی خود قرار دهند. با بررسی منابع اسلامی و دینی و کنکاش در آیات و روایات مختلف می توان چنین گفت که شاخص ترین و اصلی ترین و جامع ترین اصول تربیت در نظام ارزشمند تربیتی حضرت مهدی «عج» که مطابقت کامل با اصول تربیتی اسلام ناب دارند , عبارتند از:
1.مهدویت واصل توحیدمحوری:
مهم ترین اصلی که در نظام تربیتی مهدوی مورد عنایت قرار می گیرد و آن را می توان ریشه وروح همه اصول تربیت دانست، اصل خداگرائی و توجه به توحید می باشد که در همه فعالیت های و برنامه ریزی های تربیتی می بایست محور اصلی، خداوند متعال و کسب رضایت او باشد.توجه به خداوند و دستورات و فرامین الهی , اصلی است که نظام های تربیتی توحیدی را از غیر جدا می سازد و به جای حاکمیت هوا و هوس , احکام الهی را بر متن و جوهره تربیت تزریق می نماید. خطیر ترین و اصلی ترین وظیفه انبیاء و اوصیاء «ع» ـ که همگی بزرگترین متصدیان تربیتی بشریت بوده اند ـ همان توجه دادن مردم به ذات مقدس ربوی و خداپرستی و دور نمودن آنها از پرستش طاغوت و شرک بوده است و این را یک اصل محکم و خدشه ناپذیر برای خود می دانستند.قرآن کریم خدامحوری و دعوت کردن مردم به توحید را از مهم ترین برنامه های انبیاء الهی برشمرده و در این باره چنین می فرماید:«ولقد بعثنا فی کل امه رسولأ ان اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت»(4):«همانا ما در هر امت یک رسولی مبعوث ساختیم تا آنان خدا را عبادت کنند و از پرستش طاغوت دوری کنند».در واقع جنین می توان گفت که انسان برای دست یافتن به یک تربیت الهی و توحیدی و به جای آوردن وظیفه خلیفه اللهی خود پا به عرصه این جهان گذاشته است , چنانکه قرآن کریم هدف اصلی خلقت را بندگی و عبادت خداوند متعال و توجه به او معرفی می سازد و در این باره چنین می فرماید:«وما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون»(5):«و جن و انس را جز برای عبادتم خلق ننمودم». اگر بخواهیم به کنه ذات تربیت اسلامی پی ببریم و آن را تحلیل و هدف یابی کنیم , باید چنین گفت که تربیت اسلامی و قرآنی می کوشد تا انسان ها را معبود و خالق خود آشنا سازد تا آنان به وظایف بندگی خویش آشنا شوند و هر چه بیشتر خود را متخلق به اخلاق الهی نمایند, همانگونه که پیامبر اکرم «ص», بزرگترین اثر تربیتی ایمان را توجه به ذات باری تعالی و لحاظ کردن او در همه مراحل زندگانی و داشتن روح توحید محوری می دانند و در این باره چنین می فرمایند:«افضل الایمان ان تعلم ان الله معک حیث ما کنت»(6):« برترین ایمان آن است که بدانی هر جا باشی خدا با تو همراه است و بر تو اشراف دارد».با توجه به چنین اصل ارزشمند اسلامی ، در نظام تربیتی مهدویت نیز خدامحوری و توحید مداری در راس برنامه های تربیتی حضرت مهدی «عج» قرار می گیرد و آن حضرت برنامه های تربیتی فاسد و طاغوتی را که اصل آنها بر شرک و دنیا پرستی و هوا و هوس بنا شده است ، ویران می نماید و برنامه منظم تربیت الهی که توحید .و عبادت خداوند اساس و ریشه آن است را بنا خواهند کرد.در چنین برنامه تربیتی ، اندیشه های لیبرالیستی و اگزیستانسیالیستی واومانیستی مانند آنها ـ که همان دنیا پرستی صرف و مقدم کردن اغراض شوم نفسانی بر دستورات الهی و دور ساختن انسانها از وحی و سعادت است ـ جایی نخواهد داشت و هر فعالیت تربیتی و آموزشی حول محور احکام و دستورات اسلامی و قرآنی که به سعادت و فلاح انسان می انجامد , تنظیم می گردد.بی شک می توان چنین گفت که اصلی ترین و کلیدی ترین عامل مخالفت دشمنان حقیقت و مستکبران و استعمارگران عالم, با نظام تربیتی حضرت مهدی«عج» این است که آنان دوست نمی دارند که اصل خدامحوری و حاکمیت احکام و دستورات الهی بر جهان حاکم گردد و این در حالی است که وجود اقدس امام عصر «عج» , یک مکتب تربیتی توحیدی را برای جهانیان به ارمغان خواهند آورد و در سایه چنین اصل نورانی , بشریت را در مسیر هدایت و سعادت و کمال جوئی رهسپار می سازند.امام باقر »ع« در تأویل و تفسییر آیه :«و قاتلوهم حتی لا تکون فتنه و یکون الدین کله لله»(7), این آیه را مربوط به حاکمیت توحید و احکام الهی توسط حضرت مهدی «عج»در عالم می دانند و خدامحوری و از بین بردن شرک و نفاق را از برنامه های اصلی آن حضرت معرفی می کنند و در این باره چنین می فرمایند:«تأویل این آیه هنوز نیامده است و هرگاه قائم ما قیام کند , آنکس که زمان او را در یابد , تأویل این آیه را می بیند و هر آینه دین محمد «ص» و آیین توحیدی به هر کجا که شب می رسد ,تسلط می یابد و در روی زمین اثری از شرک نخواهد ماند , همانطوری که خداوند وعده نموده است».(8)ویا وجود مقدس امام کاظم «ع» در باره توحید محوری در نظام تربیتی مهدوی چنین فرمودند :« چون آن حضرت ظهور نماید ، اسلام را بر یهودیان و مسیحیان و ستاره پرستان و بی دینان و مرتدان و کافران در شرق و غرب عالم عرضه می کند ، هرکس از روی تمایل اسلام را پذیرد ، اورا به نماز و زکات و انجام دستوراتی که بر هر مسلمانی واجب است ، مکلف می سازد و هر کس تن به پذیرش اسلام ندهد ، کشته می شود ، بطوری که در سراسر جهان جز موحد و یکتا پرست کسی باقی نمی ماند و توحید سراسرعالم را فرا می گیرد».(9)
2.مهدویت و اصل آخرت گرائی:
یکی دیگر از اصول تربیتی نظام جهانی حضرت مهدی «عج» این است که در تمامی برنامه های تربیتی ، انسان به گونه ای تربیت می گردد که دنیا وسیله ای برای رسیدن به آخرت او باشد و زندگی و حیات دنیوی ، مزرعه ای برای جهان آخرت آدمی لحاظ گردد و متربی به خوبی در یابد که تمامی اعمال و رفتار او، مستقیمأ در زندگانی اخروی او تأثیر می گذارد. دین مقدس اسلام بر خلاف مکاتب تربیتی مادی گرا مانند لیبرالیست هاو اومانیست ها و اگزیستانسیالیست هاو... ، که جهانی ماورای این دنیا قائل نیستند ،انسان را فقط برای این دنیا و استفاده هر چه بیشتر از لذات آن تربیت نمی کند و از انسان می خواهد که با انجام وظایف الهی خود، آماده زندگانی در جهان دیگر باشد.این در حالی است که در مکاتب منحرف تربیتی و ضد سعادت انسانی ، انسان را مخلوق طبیعت و بدون هیچ مبدأ و معادی می دانند و نتیجه این تفکر غلط و شیطانی چیزی جز دور کردن بشریت از سعادت ابدی و معنویت و اخلاق نیست ، چنانکه دانشمندان این مکاتب مادی در مورد زندگی انسان چنین می گویند :« حیات آدمی ، حاصل سلسله واکنش های شیمیایی ترکیبی می باشد که به صورت تدریجی روی داده است و سازمان ماده بی جان را رفته رفته به ترازهای عالی تری رسانده است . در آغاز اتم ها ، مواد مرکب ساده به وجود آورده اند و از این مواد مرکب ساده ، مواد مرکب پیچیده تری حاصل شده است و سرانجام به صورت سلول های زنده ( انسان ) سازمان یافته اند...»(10)قرآن کریم این ایده نادرست انسان های مادی و دنیاپرست را، موجب هلاکت و عذاب دردناک اخروی معرفی کرده است و در این باره چنین می فرماید:«و قالوا ان هی الا حیاتنا الدنیا و ما نحن بمبعوثین ...قد خسر الذین کذبوا بلقاء الله ...»(11):«و آنان گفتند که ما فقط در این جهان زندگی می کنیم و هیچگاه مبعوث نمی شویم ...همانا کسانی که دیدار خدا را انکار کردند ، خسارت و زیان دیدند».بر اساس تفکر و منطق تربیتی اسلام ناب ، انسان برای جهانی دیگر خلق شده است و این دنیا و سرای مادی فرعی برای دنیای دیگر می باشد و انسان ها نیز می بایست با یافتن تربیت الهی و توحیدی ، لیاقت دست یافتن به کمالات و پاداش های اخروی را پیدا کنند ، چنانکه قرآن کریم ، این دنیا را جهانی بی ارزش و زوال یافتنی دانسته و حیات اخروی را ,زندگانی جاودان و همراه با خیر واقعی و ماندگار دانسته و اهل ایمان را شایسته آن حیات ابدی معرفی می نماید و در این باره چنین می فرماید:«وماالحیاه الدنیا الالعب و لهو وللدارالاخره خیر للذین یتقون افلاتعقلون»(12):«وزندگی و حیات دنیا چیزی جز بازیچه و هوسرانی (بی خردان) نیست و سرای آخرت برای اهل ایمان و تقوی بهتر است , آیا فکر و تعقل نمی کنید؟».در مکتب تربیتی حضرت مهدی «عج» ، هر چند بهترین و کامل ترین برکات مادی نصیب مردم می شود و جوامع بشری در کنار نور معنویت و اخلاق از تمتعات و نعمت های دنیوی بهره مند می شوند ، ولی با این توصیفات ، در چنین مکتبی ، انسان های با ایمان در پرتو تربیت اسلامی ، توجه کامل به آخرت دارند و همه اعمال و فعالیت های دنیوی خود را با گرایش اخروی انجام می دهند.در نظام تربیتی مهدوی ، آنچنان بینشی در قلب وجان مردم جهان بوجود می آید که به روز قیامت و جهان آخرت اعتقاد کامل دارند و در این هنگام است که بشریت بدنبال انجام وظایف شرعی و انسانی خویش می باشد و کسی حقوق دیگران را پایمال نمی کند، زیرا آنان با تربیت مهدوی به خوبی می دانند که روزی باید در پیشگاه خداوند رحمان ، جوابگوی رفتارهای دنیوی خویش باشند.بی تردید وقتی در جامعه انسانی اصل آخرت گرائی بصورت فراگیر در میان انسان ها نهادینه گردد، بهترین و گواراترین سعادت دنیوی و اخروی نصیب مردم می گردد و اخلاق انسانی و معنویت کامل در میان انسان ها بوجود می آید، چنانکه در دعای برای حضرت مهدی «عج» ، درباره آخرت گرائی و داشتن یک حیات طیب اخروی بواسطه دولت آن حضرت، چنین می گوییم :« وامنن علینا بمتابعته و اجعلنا فی حزبه القوامین بامره الصابرین معه الطالبین رضاک بمناصحته حتی تحشرنا یوم القیامه فی انصاره و اعوانه ...و تجعلنا فی الجنه معه ...»(13):«وخدایا بامتابعت از او بر من منت گذار و مرا از زمره حزب او و قیام کنندگان به امر او و صابرین با او و کسانی که رضای تو را می طلبند قرار بده تا اینکه ما در قیامت در یاران و اعوان او با شیم و در بهشت نیز همراه وی باشیم...».
3.مهدویت واصل تعدیل درگرایش ها :
از اصول مهمی که در نظام تربیتی حضرت مهدی «عج» بدان توجه کامل می شود این است که در امیال و گرایش ها و خواست های انسان ها تعدیل می شود و از افراط و تفریط در توجه و رسیدگی به تمایلات و غرائز متربی جلوگیری می شود.بدون تردید در وجود انسان غرائز و امیال مختلفی وجود دارد که لازمه حیات انسان می باشد و انسان بواسطه چنین گرایش های خدادای است که می تواند یک زندگی شایسته و سعادت مندانه ای داشته باشد و اگر چنین امیالی همچون میل به آب و غذا ، میل به خواب ، میل به کمال ، میل به عزت طلبی ، میل به جاودانگی و مانند آن در وجود انسان تعبیه نمی شد ، زندگی آدمی دچار رکود و سستی می گشت و هدف و غرض حیات دنیوی منتفی می شد.باید چنین گفت که موتور فعالیت ها و کنش های انسان ها از همین امیال درونی سرچشمه می گیرد و این غرائز می باشند که آدمیان را به جنب و جوش و کارهای ارادی وا می داردو « اصولا اراده ، تبلور امیال است و در انسان کششی فطری به امری وجود دارد و این میل در شرائط ویژه ای شکل می گیرد و به تحقق اراده در نفس منتهی می گردد».(14)یکی از ضربات محکمی که مکاتب انحرافی غربی به انسانیت وارد کردند، این بود که میان امیال و گرایش های انسانی تعادل ایجاد نکردند و با توجه به بعضی از امیال و غرائز خاص همچون میل جنسی و مانند آن و مصروف ساختن آن در اغراض شیطانی و حیوانی ، انسان را از دایره انسانیت و کمال جوئی واقعی خارج ساختند ، چنانکه نمونه آشکارا آن را در عصر رنسانس و دنیای مدرنیته غربی ـ که تحت تأثیر مکاتبی همچون مارکسیسم و لیبرالیسم و... قرار داشت و هنوز هم جهان در گیر آن است ـ به وضوح دیده ایم.اسلام برخلاف چنین مکتب هایی می کوشد تا انسان را از غرق شدن و توجه افراطی و بدون حد ومرز به امیال درونی و غرائز نفسانی نجات دهد و این امیال را تابع دستورات شرعی و عقلی سازد تا آدمی به سوی سعادت و کمال گام نهد،چنانکه قرآن کریم ، بعد از یادآوری برخی از امیال پست در انسان ، تقوا و پرهیزکاری و رعایت حدود الهی در بهره وری از این گرایش ها را عامل عامل سعادت و رستگاری حقیقی آدمی می داند و در این باره چنین می فرماید:«زین للناس حب الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذهب و الفضه و الخیل المسومه و الانعام و الحرث ذلک متاع الحیاه الدنیا و الله عنده حسن المآب قل اؤنبئکم بخیر من ذلکم للذین اتقوا عند ربهم جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و ازواج مطهره و رضوان من الله و الله بصیر بالعباد»(15):«دوستاری خواسته هایی از زنان و فرزندان و گنجینه های سیم و زر و رمه هایی اسب نشان دار و چهار پایان و کشت وزرع در نظر مردم زیبا و فریبنده جلوه گر شده است، همه این ها کالای (بی ارزش) دنیوی است و سرانجام نیک و خوشبختی در نزد خداست ، (ای پیامبر)بگو آیا شما را به بهتر از آنها با خبر نسازم ، برای اهل تقوا در نزد پروردگارشان باغ هایی با نهرهای جاری و جاودانه و همسران پاک و رضایت و رضوان الهی مقرر شده است و خداوند نسبت به بندگان آگاه می باشد».در مکتب تربیتی حضرت مهدی «عج» ،درمرحله نخست ، در بین امیال و گرایش های انسان توازن و اعتدال برقرار می شود و در مرحله بعد ، انسان ها به گونه ای در چنین مکتب قرآنی تربیت می گردند که در بهره وری از گرایش ها و غرائز درونی همچون میل به خوردن ،میل به جنس مخالف ، میل به خواب و ... نیت الهی و توحیدی داشته باشند و بدور از هر افراط و تفریطی در ارضاء این غرائز ، راه کمال معنوی را طی کنند تا به سعادت و نعمت های والای خداوند دست یابند.حضرت امیر المؤمنین علی «ع» ، استفاده صحیح از غرائز خدادادی و رعایت اعتدال شرعی و عقلی این امیال را که نتیجه آن از بین رفتن ظلم و تعدی و فساد در جهان می باشد ، از ویژگی های نظام تربیتی مهدوی می دانند و چنین می فرمایند:« حضرت مهدی «عج» فرمان روایان خود را به تمام کشورها می فرستند تا عدالت را در میان مردم برقرار سازند، در آن زمان گرگ و گوسفند در یک مکان زندگی می کنند ...ربا برداشته می شود ،فحشاء از میان می رود، شرابخواری و خودنمایی محو می شود ، مردم به اطاعت و عبادت خداوند روی می آورند ، دین رونق می یابد ، نماز با جماعت خوانده می شود ، عمرها طولانی و امانت ها رعایت می شود ، درختان پرثمر می شود و...از دشمنان اهل بیت «ع» کسی باقی نمی ماند».(16)
4.مهدویت واصل توجه به آزادی مشروع انسان:
از دیگر اصول تربیتی نظام مهدوی این است که در چنین مکتب قرآنی ،انسان ها می توانند از آزادی های مشروع خود به نحو کامل استفاده کنند و کسی حق ندارد که آنان را از چنین نعمت بزرگ الهی محروم سازد.انسان به گونه ای خلق شده است که دارای اراده ای آزادانه می باشد و اجازه دارد که با مقدم نمودن معیار های عقل و شرع مقدس ، با نهایت آزادی ، بهترین مسیر را برای زندگی خود برگزیند ونعمت آزادی که اسلام از آن سخن می گوید همین است .به عبارت دیگر خدا به انسان چنین حقی را داده است که بتواند از نعم الهی همچون خوراک ، پوشاک ، مسکن و...به نحو شایسته و صحیح بهره برداری کندو مسیر سعادتش را بدست خود رقم زند و کسی نمی تواند به چنین حریم انسانی تعدی کند،چنانکه قرآن کریم ازیک طرف ، خلقت و آفرینش همه نعمت های موجود در زمین را برای انسان ها می داند و می فرماید:« هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعأ»(17):«او خدایی است که همه چیزهایی که در زمین است را برای شما( انسان ها ) آفرید»واز سوی دیگر از انسان ها خواسته است که از این ارزاق و نعمت های الهی (به نحو شایسته ) بهره وری و استفاده نمایندو شکرگزار چنین پروردگار مهربانی باشند:«کلوا من رزق ربکم واشکروا له بلده طیبه و رب غفور»(18):«از نعمت های و رزق الهی تمتع جویید و حمد و سپاس او را گویید (همانا) این سرزمین پاک است و خداوند نیز بخشنده و آمرزنده است ».بدون تردید آن آزادی بی حد و مرزی که جهان مدرنیسم غربی و بالتبع آنان، شیفتگان فرهنگ لیبرالیستی از آن سخن می گویند ، مورد توجه اسلام و مکتب وحی نمی باشد ،زیرا چنین آزادی است که انسان را از هر قید و بندی رها می کند و اسیر شهوت و هوای نفس خود می سازد و با ذلت و خواری به سوی هلاکت و شقاوت سوق می دهد.همین آزادی اومانیستی است که آدمی را افسار گسیخته می سازد و او را به جایی می رساند که تمامی آیات الهی را انکار می نماید و به جای شکر نعمت های الهی ، با تمام وجود در برابر احکام و دستورات الهی می ایستد.درمکتب تربیتی حضرت مهدی «عج» نیز همانند مکتب اسلام ناب ، چنین آزادی شیطانی ، از میان برداشته می شود و در عوض آن ، انسان ها هر کدام به سهم خودشان و در حد ظرفیت ، از امکانات الهی و خدادادی بهره مند خواهند شد و طبق موازین عقلی و شرعی ، این حق را خواهند داشت که آزادانه و بدون هیچ جبر و فشاری ،در این کره خاکی زندگی شرافتمندانه ای داشته باشند.در عصر مهدوی «عج» می توان این انتظار را داشت که بندگان خداوند - با آزادی مشروع و معقولی که در آن فضای معنوی و نورانی بوجود می آید ـ براحتی بتوانند از آنچه که برای یک حیات طیبه دنیوی لازم است ، چه نعمت های مادی مانند خوراک مناسب ، مسکن مناسب و چه نعمت های معنوی همانند تربیت مناسب ، آرامش و امنیت و...بهره گیرند و در نتیجه بهترین و ایده آل ترین آزادی مشروع و معقول انسان در دید جهانیان پدیدار گردد و این همان عدالت مهدوی است ، چنانکه امام صادق «ع» درباره چنین آزادی مشروع انسان ها و رسیدن افراد به حقوق خود چنین می فرمایند:«اذا قام القائم حکم بالعدل و ارتفع فی ایامه الجور و امنت به السبل و اخرجت الارض برکاتها و رد کل حق الی اهله ...»(19):«هرگاه قائم قیام کند ، به عدالت حکمرانی می کند و در ایامش ، ستم و جور از میان می رود و راه ها امنیت می یابند و زمین برکاتش را خارج می سازد و هر حق(مشروعی ) به صاحبش باز خواهد گشت».
5.مهدویت واصل جامع نگری درتربیت:
یکی از اصول تربیت در مکتب تربیتی حضرت مهدی «عج» این است که در تربیت و پرورش متربی ، به همه ابعاد و جوانب وجودی او توجه کامل خواهد شد و از پرداختن به یک بعد خاص و غفلت یا بی توجهی به ابعاد دیگر انسان پرهیز می شود و در این زمینه اعتدال و توازن بوجود می آید.انسان به گونه ای آفریده شده است که از ابعاد مختلف وجودی بهره مند می باشد که می توان این ابعاد را به شش بعد کلی جسمانی ، معنوی ، اخلاقی ، عقلانی ، عاطفی و اجتماعی تقسیم کرد و در امر تربیت کامل انسان می بایست به تمامی این ابعاد توجه کرد.در فرایند تربیت صحیح و ریشه ای متربی اگر فقط به یک بعد و زاویه خاصی از انسان رسیدگی گردد و از رشد دیگر ابعاد جلوگیری شود و یا کم توجهی شود ، نتیجه این خواهد بود که یک انسان ناقص و تک بعدی تربیت شود و نتواند به مرز انسان کامل نزدیک شود و در برخی موارد هم سعادت ابدی او هم تحت شعاع قرار می گیرد.چنین نابرابری در توجه به ابعاد انسان را می توان در نظام های به ظاهر تربیتی غربی مشاهده نمود که اغلب به بعد جسمانی و اجتماعی شده است و از ابعادی چون بعد روحانی و عاطفی انسان روی گردانده اند، چنانچه بر اساس مکتب اومانیستی ( انسان مداران افراطی )، انسان را در بعد جسمانی خلاصه می کنند و او را از معنویت و وحی و اخلاق الهی جدا ساخته و درباره ماهیت انسان چنین می گویند:«انسان همانند سایر اجزای جهان ، موجودی خودپیدا می باشد و بنابراین آفریدگاری ورای خود او نمی توان برای پیدایش او در نظر گرفت.انسان پدیده ای کاملأ طبیعی است که بر اساس قانون تطور و تحول مستمر و مداوم پدید آمده است و طرح و نقشه پیشین و اراده و تدبیر پسینی ندارد.انسان از هرگونه التزام و تکلیفی نسبت به غیر خود و انسانیت آزاد است و تنها در بند التزام به انسان و انسانیت (خود)می باشد.انسان با اتکا به نیروی حس و عقل و اراده خویش ، به کشف واقعیات عالم هستی و اداره زندگی و تأمین سعادت خود فائق می آید و در این راستا از هر عاملی تحت عنوان فطرت و یا تصورات فطری بی نیاز است و اساسأ چیزی به نام فطرت وجود ندارد».(20)هنر دین مقدس اسلام این است که بر خلاف چنین منش های افراطی و نادرستی ،در امر تربیت انسان، به تمامی ابعاد انسان نظر دارد و انسانی را کامل و سعادتمند می داند که به قدر نیاز به تمامی ابعاد جسمی ، معنوی ، اخلاقی ، عاطفی ، عقلانی و اجتماعی رسیدگی لازم را داشته باشد تا هم به سعادت دنیوی وهم به سعادت اخرو ی دست یابد ، چنانکه قرآن کریم ، از ما می خواهد که در عین توجه به دنیا و ابعاد جسمانی و مانند آن ، به بعد اخروی وروحانی و عاطفی خود نیز اهمیت ویژه ای مبذول داریم:«و ابتغ فیما اتاک الله الدار الاخره و لاتنس نصیبک من الدنیا و احسن کما احسن الله الیک و لاتبغ الفساد فی الارض ان الله لایحب االمفسدین »(21):«و از آن نعمت هایی که خدا به تو داده است ،(با اخلاق و معنویت) در راه سرای اخروی مصروف نما و حظ و بهره دنیوی و مادی خود را فراموش نکن وهمانگونه که خداوند به تو مهرورزی کرده است تو نیز از باب لطف و عاطفه با دیگران رفتار کن و در زمین دنبال فساد مباش که خداوند مفسدین را دوست ندارد». تربیت انسان در مکتب تربیتی مهدوی «عج» نیز، با الهام از اصول تربیتی اسلامی ، در همه ابعاد متربی ایجاد می شود و بشریت در همه جنبه های وجودیشان به رشد کامل می رسند.در چنین مکتبی است که تمامی نیازهای جسمی ، روحی ، عاطفی و... (مخصوصأ در بعد روحانی و معنوی )بشریت مرتفع می شود و انسان ها طعم یک حیات طیب و گوارای زندگی را به خوبی احساس می کنند و آنچه که شایسته یک انسان کامل در ابعاد مختلف تربیتی می باشد،بواسطه حضرت مهدی «عج» به آنها می رسد، چنانکه در دعای برای آن حضرت ، از خداوند متعال می خواهیم که تمام های نیازهای مادی و معنوی ما را - که همان رشد و تکامل در تمامی ابعاد تربیتی می باشد - بواسطه آن حضرت و نظام تربیتی او برطرف سازد تا بدین وسیله انسان های با ایمان به سعادت و فلاح ابدی نائل آیند:«...وامنن علینا برضاه و هب لنا رأفته و رحمته و دعائه و خیره ماننال به سعة من رحمتک و فوزأ عندک و اجعل صلاتنا به مقبولأ و ذنوبنا به مغفوره و دعائنا به مستجابأ و اجعل ارزاقنا به مبسوطه و همومنا به مکفیه و حوائجنا به مقضیة ...»(22):«وبواسطه رضایت (حضرت مهدی عج) بر ما منت گذار و مهربانی و رحمت و دعا و خیر او را به ما عطا گردان تا ما با آن به رحمت واسعه تو دست یابیم و در نزد تو به سعادت رسیم و بواسطه آن حضرت ، نماز ما را قبول کن و از خطای ما را گذشت کن و دعای ما را مستجاب کن و رزق و نعمت را بر ما وسیع قرار بده و نگرانی های ما را مرتفع کن و همه نیازها و حوائج(روحی و جسمی) ما را برطرف ساز...».
6.مهدویت واصل عقل گرائی:
از دیگر اصول تربیت در نظام تربیتی حضرت مهدی «عج» ، مسأله پیوند ناگسستنی تربیت با دستورات عقلی و منطقی و کنار زدن مسائل تربیتی متضاد با تدبیر و منطق بشری، می باشد.وجود عقل در وجود انسان یکی از نعمت های بزرگی است که خداوند متعال در وجود انسان به ودیعت نهاده است و وجه تمایز انسان با سایر موجودات همین عقل و تفکر انسان می باشد.از ویژگی های یک انسان شایسته این است که از این نعمت الهی کمال استفاده و بهره وری را نماید تا بدین وسیله خود را به سعادت برساند . یکی از علل مهمی که انسان ها راه شقاوت و گمراهی را می پیمایند این است که از نیروی عقل خود استفاده نمی کنند و هوا و هوس را مقدم بر آن می دارند و در نتیجه قدردان این نعمت الهی نیستند و خود را به نازلترین درجه حیوانیت می رسانند ،چنانکه قرآن کریم کسانی را که از نیروی عقل خود غفلت می کنند و با هواپرستی و شیفتگی به دنیا ، در مسیر هلاکت قرار می گیرند ، بدترین موجودات معرفی می نماید و چنین می فرماید:«ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لایعقلون»(23):«همانا پست ترین موجودات نزد خداوند ، آن کسانی هستند که کر و لال (از نظر معنوی) بوده و عقل خود را به کار نمی بندند».بدون تردید توجه به عقل و منطق ،یکی از ویژگی های اساسی دین مقدس اسلام می باشد و دستورات و احکام اسلامی نیز مطابقت کامل با عقل سلیم بشری دارد و ما در اسلام نمی توانیم هیچ حکم الهی را بیابیم که با عقل و منطق ناسازگار باشد. در تربیت انسان نیز یکی از اصول تربیتی اسلام، همین است که تمامی فرایند تربیت می بایست مطابق با عقل باشد و چیزهایی که بر ضد قوانین عقلی باشد و برای حیات و سعادت انسان خطرساز باشد ـ همانند برخی از دستورات و احکام به ظاهر دینی جهان غرب و مکاتب انحرافی لیبرالیست دموکرات و مانند آن ـ از حیطه دستورات تربیتی اسلام خارج می باشد. انطباق کامل فرایند تربیت انسان با عقل و توجه و عنایت کامل به این گوهر ناب موجود در انسان در آموزش و پرورش بشریت ، یکی از دستاوردهای بزرگ نظام تربیتی مهدوی «عج» می باشد ، بطوری که در دوران ظهور ، عقل محوری در تربیت انسان (با پشتوانه دین و شریعت) به اوج خود می رسد و در چنین شرایطی است که بهترین و کاربردی ترین شیوه ها و راهکارهای تربیتی به روی بشر باز خواهد شد و دستاوردهای عقلی بشری با تمام ظرفیت های موجود به جای اتلاف در راه های غیر ضروری و مضر ، در راه سعادت و تکامل و تربیت صحیح انسان ها هزینه می شود، چنانکه امام باقر«ع» درباره گرایش به عقل و منطق و شکوفائی عقلی بشری در مکتب تربیتی مهدوی چنین فرمودند:« عن ابی جعفر «ع» قال: اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد فجمع به عقولهم واکمل به اخلاقهم»(24):«زمانی که قائم ما قیام کند ، دست خود را بر سر مردم می گذارد و بدان وسیله عقل آنان را شکوفا ساخته و اخلاقشان را الهی می سازد».البته نبایست فراموش نمود که اگر در تربیت اسلامی و مهدوی ، از عقل گرائی و گرایش به آن در همه ابعاد تربیت ، سخن به میان می آید ، منظور همان عقل و منطق و تدبیری است که انسان ها بواسطه آن به عبادت و بندگی خدا بپردازند و با عقل گرائی مکاتب مبتذل غربی که نتیجه ای جز بندگی شیطان و هوای نفس و هلاکت انسان ندارد، تفاوت ماهوی دارد،چنانکه امام صادق «ع» درباره معنای واقعی عقل محوری اسلامی چنین می فرمایند:«العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»(25):«عقل چیزی است که خداوند رحمان با آن عبادت می شود و بهشت های( اخروی) با آن بدست می آید».
7.مهدویت واصل مسامحت در تربیت:
یکی از لوازمی که در تربیت انسان می بایست مورد توجه قرار گیرد و موجب می شود تا امر تربیت به صورت زیبایی مورد پذیرش متربی قرار گیرد ، اصل مسامحه طلبی و سهل گیری در تربیت می باشدو این یکی از مهمترین اصول تربیت در مکتب تربیتی مهدوی می باشد.امر تربیت انسان را می توان یک فرایند تدریجی دانست که از امور آسان و ابتدائی شروع می شود و با شکل گیری مراحل اولیه و ساده تربیت , می توان به مراحل بالاتر و دشوارتر دست یافت.اگر از همان شروع تربیت , بنا را بر سخت گیری و عسر و حرج گذاریم و هیچ انعطاف و ملایمتی در امر تربیت نداشته باشیم, نتیجه آن تربیت ناصحیح و نامطلوب متربی خواهد بود و در اغلب موارد با انزجار و ناخرسندی متربی روبرو خواهیم شدوتضعیف نفس و نفاق و دورویی و همچنین تجری او را در پی دارد.(26) ولی در صورتی که متصدیان تربیتی , ظرفیت محدود متربی را در نظر داشته باشند و با مسامحه و تجویز دستورات تربیتی ساده و بدور از تکلف با وی تعامل داشته باشند, می توان شاهد یک تربیت ایده آل و تأثیرگذار در قلب و روح متربی بود.رمز این مطلب این است که اصل مسامحه و سهل گیری یک نوع سنخیت عمیقی با روح لطیف و رحمانی انسان دارد و انسان خود به خود و به طور ذاتی از رفتار و نصایح ساده و بدور از تکلف لذت می برد ,چنانکه روان شناسان تربیتی در این باره چنین می گویند :«تربیت بایست با طبیعت آدمی جوش بخورد , با فطرت او یکی شود , هرگونه تربیتی از بیرون و هر قانون تربیتی که مطابق با طبیعت و خود انگیختگی فطرت متربی نباشد , منجر به شکست است».(27)در اسلام ناب تمامی دستورات و احکام الهی برپایه ساده گیری و تکلف گریزی بوجود آمده است و همه انبیاء و اوصیاء الهی وظیفه داشتند که با نهایت ملاطفت و مسامحه با انسان ها برخورد کنند و این موجب می شد که بهترین انسان های با ایمان و توحیدی , بدست معصومین «ع» تربیت یابند,چنانکه قرآن کریم , همه دستورات الهی را ساده و روان و همچنین برای راحتی بندگان خداوند معرفی کرده است تا آنان بتوانند با نهایت سادگی به عبادت و انجام وظایف الهی بپردازند:«یرید الله بکم الیسر و لایرید بکم العسر و لتکملوا العده و لتکبروا الله علی ما هداکم و لعلکم تشکرون»(28):«همانا خداوند راحتی شما را می خواهد و دشواری و تکلف را برای شما اراده نکرده است تا اینکه شما ایام (روزه)را تکمیل کنید و خداوند را به خاطر هدایتتان, بزرگ شمارید و شکر او را به جا آورید». در مکتب تربیتی مهدوی , بندگان خداوند تحت تربیت همراه با ملاطفت و سهل گونه حضرت مهدی «عج» قرار می گیرند و آن حضرت نیز همانند نیاکان بزرگوارش , در برخورد و تربیت انسان های مستعد , مانند طبیبی مهربان و خیر خواه خواهند بود.بدیهی است که در چنین مکتبی ,بشریت شیفته منش و رفتار سهل و روان آن حضرت می شوند و با شوق و ذوق فراوان خود را به جرگه مسلمین ملحق می نمایند و در سایه چنین مسامحت و ملاطفت و رأفت علوی ,بالاترین و کاربردی ترین تربیت بشری شکل خواهد گرفت, چنانکه در روایات معصومین «ع»، درباره برخورد مسامحه آمیز و کریمانه حضرت مهدی «عج» با مردم بویژه محرومان ، چنین آمده است که :«المهدی سمح بالمال ...رحیم بالمساکین »(29):«همانا مهدی خیلی مال می بخشد و با مردم مسکین بسیار مهربان است» ویا در دعای برای امام عصر «عج» , آن حضرت را کسی معرفی می کنیم که بدست وی و با لطف و مهربانی او , سختی و گرفتاری زندگی و حیات برطرف می گردد و آسانی و تسهیل خاص بر حیات بشری حاکم می شود:«اللهم المم به شعثنا و اشعب به صدعنا ...یسربه عسرنا...»(30):«خدایا بواسطه آن حضرت , ما را از پراکندگی و آشفتگی و گسیختگی نجات بده و کارها و امور سخت را بر ما سهل و آسان گردان...».بدیهی است که حضرت مهدی «عج» , مسامحت و ملاطفت را در تربیت و پرورش بندگان مستعد ایمان و خیرخواه و قابل کمال , به کار می گیرند و با آنان به مهربانی و گذشت برخورد می نمایند , ولی در برابر دشمنان خدا و کفار و منافقین و نفوذی ها , هیچگونه مسامحه نخواهند داشت و بین آنان و حضرت، چیزی جز خشم و غلظت و عقوبت نخواهد بود , چنانکه امام باقر «ع» در این باره چنین می فرمایند:« فخروجه بالسیف و قتله أعداء الله و اعداء رسوله و الجبارین و الطواغیت و انه ینصر بالسیف و الرعب »(31):«پس خروج آن حضرت با شمشیر می باشد و تمام دشمنان خدا و رسولش و همچنین تمامی گردن کشان و طاغوت ها را به هلاکت می رسانندو اوست که بوسیله شمشیر و وحشت(از طرف خداوند ) نصرت و یاری می گردد».
8.مهدویت و اصل حرمت مداری:
از دیگر اصول تربیت که در مکتب تربیتی امام عصر«عج» در امر آموزش و پرورش انسان ها مورد توجه و عنایت قرار می گیرد , این است که عزت و حرمت متربی , کاملأ حفظ می گردد و با او رفتار و برخوردی می گردد که همواره شأن و آبرویش زیر سوال نرود.یکی از ویژگی های ذاتی و درونی و خدادادی انسان این است که دوست دارد عزیز و دارای حرمت باشد و در میان مردم و اجتماع با او به گونه ای تعامل کنند که برای او احترام و عزت(متعارف) قائل باشند, چنانکه قرآن کریم یکی از نیازهای انسان را عزت طلبی دانسته و سرچشمه عزت و شخصیت دنیایی و اخروی را در نزد خداوند معرفی می کند ومی فرماید:«أیبتغون عندهم العزه فان العزه لله جمیعأ»(32):«آیا در نزد آنان (دشمنان) دنبال عزت هستند, در حالی که تمام عزت برای خداوند است».چنین عزت طلبی و شخصیت خواهی است که انسان را مشتاق به کارهای مفید و شایسته در جامعه انسانی می کند و و آن شخص با این حرمت و شخصیت , نقش مطلوبی را در میان جمع ایفا می کند .انسانی که دارای عزت و شخصیت نیست و یا جامعه برایش ارزش و حرمتی قائل نیست , بی تردید روحیه و انگیزه زندگی را از دست می دهد و نه تنها فعالیت مثبتی در جامعه انجام نمی دهد , بلکه انسان بی هویت و شخصیت , خود را آلوده به هر لغزشی خواهد کرد و اینجاست که ارزش و ضرورت حرمت مداری در تربیت متربی هویدا می گردد.از نگاه اسلام ، شخصیت انسان مؤمن ، با ارزش و احترام می باشد و هیچکس حق ندارد به عزت و هویت انسان دیگری جسارت کند و او را بی شخصیت و آبرو سازد. تعالیم قرآنی چنین به ما می آموزد که در تربیت و پرورش انسان ها می بایست عزت و حرمت آنان محفوظ بماند و هر رفتار و کلامی که همراه با بی احترامی و جسارت به شخصیت متربی باشد، در تربیت اسلامی جایگاهی ندارد ، زیرا چنین عملکردی نه تنها سودو فایده ای ندارد، بلکه موجب بی رغبت شدن متربی به تربیت صحیح خواهد شد، چنانکه قرآن کریم ، انسان های مؤمن را از بی احترامی و شکستن حرمت و شخصیت افراد بواسطه مسخره کردن ، نسبت های ناروا ، طعنه زدن و مانند آن نهی می کند و این رفتارها را از مصادیق بارز ظلم به دیگر افراد بر می شمارد:«یا ایها الذین امنوا لایسخر قوم من قوم عسی ان یکونوا خیرأ منهم ولانساء من نساء عسی ان یکن خیر منهن و لاتلمزوا انفسکم و لاتنابزوا بالالقاب بئس الاسم الفسوق بعد الایمان ومن لم یتب فاولئک هم الظالمون»(33):«ای اهل ایمان ، هیچ کس از مردان و زنان قوم شما نباید مردان و زنان دیگر را مسخره کند ، شاید که ایشان بهتر از آن قوم باشند، و به یکدیگر طعنه و عیب نزنید و القاب (زشت) به هم ندهید ،(زیرا) بسیار زشت و ناپسند است که نام فسق بر انسان مؤمن بعد از ایمانش نهند و هر کس ( از این گناهان ) توبه و انابه نکند ، در حقیقت ظالم و ستمگر می باشد».از برنامه های تربیتی حضرت مهدی «عج» این است که در فرایند تربیتی بشریت ، حرمت و عزت آنان به طور کمال و تمام محفوظ بماند و شخصیت انسان ها با توجه به جایگاه و لیاقت ذاتی آنان ، از هر گونه آسیب و حرمت شکنی ، مصونیت یابد . در چنین مکتب تربیتی و اخلاقی است که کسی اجازه نمی یابد حرمت و شخصیت دیگری را زیر سؤال ببرد و با ظلم ، تهمت ، تمسخر ، بیگاری و مانند آن ، عزت و هویت مؤمنین را خدشه دار سازد و عزت اسلامی و قرآنی مسلمانان جهان در چنین مکتبی هویدا خواهد شد ،چنانکه در دعای برای امام عصر «عج» ، یکی از اقدامات اساسی حکومت آن حضرت ، حرمت و عزت بخشی به مسلمین معرفی می شود و در این باره چنین می گوییم :«اللهم انا نرغب الیک فی دوله کریمه تعز بها الاسلام و اهله و تذل بها النفاق و اهله...»(34):«خدایا ما اشتیاق به تو در دولت کریمه ای داریم که در آن اسلام و اهل آن عزت پیدا کنند و نفاق و اهلش خوار و ذلیل گردند»و یا در دعای دیگری خطاب به آن حضرت چنین می گوییم :«این معز الاولیاء و مذل الاعداء...»(35):«آن کسی که دوستان (خدا) را عزت می بخشد و دشمنان را خوار می سازد , کجاست؟».
9.مهدویت و اصل پاسخگویی به فطریات:
یکی دیگر از اصول تربیتی که در مکتب تربیتی امام زمان «عج» مورد توجه و عنایت واقع می شود , عینیت بخشیدن به فطریات بشریت و جلوه گر نمودن آنها در زندگی می باشد.انسان به گونه ای خلق شده است که بطور ذاتی و درونی میل و گرایش به خداوند متعال و عبادت او و همچنین به ارزش های بالایی مانند حقیقت جویی و فضیلت جویی و ...دارد و سر اینکه انسان ها با اشتیاق فراوان و بدون اکراه راه حقیقت و خداپرستی را طی می کنند , همین فطریات درونی انسان می باشد.از نظر دین ساختار وجودی انسان بطوری است که صرفا به سوی خدا گرایش و تمایل نشان می دهد , اما اینگونه نیست که در هر شرایطی این ساختار کارکرد یکسانی داشته باشد و ممکن است عواملی از بروز نقش آن جلوگیری کند,(36)لذا خداوند ما را ترغیب می کند تا به این جنبه خلقت توجه خاصی داشته باشیم و آن را تقویت و هدایت نماییم تا مبادا مورد غفلت واقع شود و از مسیر اصلی خود خارج شود , چنانکه قرآن کریم در باره توجه و پاسخگویی به فطریات چنین می فرماید:«فاقم وجهک للدین حنیفأ فطرت الله التی فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم ولکن اکثر الناس لایعلمون »(37) :« پس روی خود را با گرایش تمام به حق , به سوی این دین کن , همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است که در خلق خدا تغییری نیست و آن دین استوار است ولی اکثر مردم نمی دانند».دنیای مدرنیته و صنعتی غرب که وابسته به مکتب های الحادی و لیبرالیستی و... می باشد, با انحراف بشریت از فطریات انسانی توانست آنها را غرق در غرایز شهوانی و حیوانی نماید و حس کمال جویی و فضیلت جویی و ...را به حاشیه زندگی براند و بدین صورت بزرگترین ضربه را به بشریت وارد ساخت و آنان را تا کنون از سعادت و کمال مطلوب انسانی محروم ساخت.بدون تردید در عصر حکومت تربیتی مهدوی که پایان بخش چنین مکتب های جدای از فطریات انسانی می باشد و جهان را از لوث و خباثت آنها آسوده می گرداند ., به فطریات انسان توجه ویژه خواهد شد و فضایل و کمالات اخلاقی و انسانی همچون حس خداجویی , حقیقت طلبی , آخرت گرایی و ... در میان جوامع انسانی به طور کامل نهادینه می شود و انسان ها در کنار زندگی مادی و طبیعی خود , به امور معنوی و الهی و سعادت زا , روی می آورند و در نتیجه بهترین زندگی الهی و انسانی در میان آنان شکل می گیرد و حیات واقعی انسان ها محقق می شود , چنانکه امام صادق «ع» در باره زنده شدن مردم بواسطه توجه به فضایل و فطریات در چنین مکتبی چنین می فرماید:« واعمر اللهم به بلادک و احی به عبادک»(38):« خدایا شهرها و بلاد را بواسطه آن حضرت آباد کن و بندگانت را بواسطه وی زنده ساز»و یا امام باقر «ع» در تفسیر آیه شریفه :« و اعلموا ان الله یحیی الارض بعد موتها ...»(39)،این زنده شدن زمین را در مورد حیات معنوی و فطری و اخلاقی بشریت می دانند و در این باره چنین می فرمایند:« مهدی ما قیام می کند و به واسطه گسترش عدالت و برابری در سراسر گیتی ، جهان را زنده می کند ، پس از آنکه در زیر کابوس ظلم و ستم ( و دوری از فطرت انسانی ) مرده باشند».(40)
10.مهدويت و اصل زمینه سازی تربیتی:
از دیگر اصول تربیتی مهدوی این است که شرایط و لوازم تربیت برای هدایت واقعی انسان ها ، به صورت کامل محقق خواهد شد و شرایط نامناسب تربیتی نیز بطور کامل اصلاح و تغییر خواهد یافت.از امورات مهمی که در امر تربیت آدمی بسیار اهمیت دارد و بدون آن نمی توان انتظار یک تربیت صحیح را داشت ، فراهم آوردن شرایط و مقدمات تربیت می باشد. تربیت یک فرایند پیچیده و گسترده ای می باشد که قبل از ورود به مراحل اصلی آن ، می بایست زمینه های لازم را برای شکل گیری یک تربیت ایده آل فراهم آورد. اگر در امر تربیت انسان ، بر روی مواردی همچون محیط مناسب ، زمان مناسب ، امکانات مناسب ،ارتباطات مناسب، تلقینات و گفتار مناسب و مانند آن ، تاکید می شود ، همه بخاطر این است که شرایط و زمینه های لازم برای تربیت فراهم گردد تا امر تعلیم و تربیت انسان به راحتی صورت پذیرد.به عبارت ساده تر می توان چنین گفت که فرایند تربیت ، صرفأ در ارائه راه و روش و تبیین واقعیات تربیتی برای متربی ، خلاصه نمی شود و در کنار اینگونه مسائل می بایست شرایط و زمینه های تربیتی را مانند محیط ، زمان ، روابط ،پیام رسانی و... ، برای متربی بوجود آورد.به عنوان نمونه ، وقتی خداوند متعال به حضرت موسی «ع» مأموریت می دهد که برای هدایت و اتمام حجت فرعون ، به دربار او برود ، از آن پیامبر می خواهد که در ابتدای امر با فرعون با ملاطفت و نهایت نرمی برخورد کند تا شاید چنین برخوردی در وی و اطرافیان او کارگر افتد و موجب استبصار آنان گردد و این زیبا سخن گفتن همراه ملایمت، خود یک زمینه سازی مطلوب برای تربیت می باشد ، چنانکه قرآن کریم در این باره چنین می فرماید: « اذهبا الی فرعون انه طغی فقولا له قولأ لینأ لعله یتذکر او یخشی»(41):«به سوی فرعون بروید که او طغیان کرده است ، پس به او به نرمی و ملایمت سخن بگویید که شاید متذکر شده یا (از خدا) بترسد»ویا امام باقر «ع»درباره زمینه سازی و ایجاد شرایط مناسب برای تربیت دینی فرزندان و کودکان ، خانواده ها را به آموزش های مقدماتی و ابتدائی کودکان فرامی خواند و چنین می فرمایند:« وقتی کودک سه ساله شد ، هفت بار به او یاد دهید تا لا اله الا الله بگوید ، سپس او را رها کنید تا سن سه سال و هفت ماه و بیست روز ، آنگاه او را بیاموزید تا هفت بار محمد رسول الله بگوید و وقتی به سن چهار سالگی رسید ، هفت بار بگوید صلی الله علی محمد و آل محمد ، در سن پنج سالگی وقتی که دست راست و چپش را یاد گرفت به او یاد دهید تا رو به قبله بایستد و سجده کند ، در سن شش سالگی رکوع و سجود را به او بیاموزید ،و در سن هفت سالگی به دستور دهید که دست و صورت را شسته و او را به نماز دعوت کنید ، وقتی کودک نه ساله شد ، وضو را به او نشان دهید و اگر آن را ترک کرد ، او را مؤاخذه کنید و به نماز وادار سازید و در صورت ترک آن ، از او بازخواست نمایید و هرگاه که کودک وضو و نماز را یاد بگیرد ، خداوند انشاء الله پدر و مادر او را می آمرزد».(42)بی تردید تمامی این سفارشات امام «ع» بخاطر زمینه سازی مطلوب و مؤثر برای تربیت صحیح کودکان و فرزندان و آماده سازی آنها برای مراحل اساسی تربیت می باشد.در مکتب تربیتی حضرت ولی عصر «عج»؛ تمامی زمینه ها و شرایط نامناسب تربیتی ، اعم از عوامل محیطی و انسانی ، که دستاوردهای مکاتب انحرافی غربی و شیطانی می باشد ، از صحنه حیات بشری محو خواهد شد و به جای آن شرایط مطلوب برای تربیت دینی و الهی انسان ها بوجود خواهد آمد. در چنین نظام تربیتی ایده آل ، در مرحله نخست با عوامل مخرب تربیتی و دشمنان هدایت بشری ، با نهایت جدیت و اقتدار برخورد می شود و دیگر مجالی برای سردمداران مکاتب غیر اخلاقی و ضداسلامی همچون مکاتب لیبرالیستی و اومانیستی و ... که زمینه ساز تربیت غیر دینی و شیطانی بشریت بوده ، نخواهد ماند، چنانکه امام کاظم «ع» درباره مستأصل شدن زمینه سازان ضلالت و تاریکی انسان ها چنین می فرمایند:«الثانی عشر منا سهل الله له کل عسیر ...و یبیر به کل جبار عنید و یهلک علی یده کل شیطان مرید»(43):«خداوند متعال برای دوازدهمین ما (خاندان امامت) هر دشواری را رفع می کند و هر جبار و ستمگر سرسختی را نابود می کند و هر شیطان سرکشی را هلاک می گرداند».با از بین رفتن دشمنان هدایت بشریت ، بالتبع تمامی محیط های زندگی بشری ، به نحو شایسته ای برای رساندن انسان ها به کمال و سعادت ، اصلاح می شود و شرایط و زمینه های لازم در جهت شکل گیری حیات طیب و گوارای دنیوی و اخروی بندگان خدا ، بوجود خواهد آمد و این همان زمینه سازی برای تربیت بشریت در عصر نورانی مهدوی می باشد ، چنانکه حضرت امیر المؤمنین علی «ع» در باره ایجاد محیط های مناسب و شرایط مطلوب برای تربیت اسلامی و قرآنی مردم در دوران ظهور چنین می فرمایند:«کانی انظر الی شیعتنا بمسجد الکوفه قد ضربوا الفساطیط یعلمون الناس القرآن »(44):«گویا به شیعیانم می نگرم که در مسجد کوفه ، کانون ها و خیمه هایی بنا نموده اند و به مردم قرآن را می آموزند» و یا امام باقر «ع» ، از بین بردن محیط های بدعت آمیز و ناصحیح را از اقدامات حضرت مهدی «عج» برای زمینه سازی تربیت دینی مردم می دانند و چنین می فرمایند:«اذا قام القائم سار الی الکوفه فهدم بها اربعه مساجد و لم یبق مسجد علی الارض له شرف الا هدمها و جعلها جماء»(45):«آنگاه که قائم قیام کند ، وارد کوفه می شود و دستور می دهد تا مساجد چهارگانه (بدعت آمیز) را خراب کنند و هر مسجدی که در روی زمین دارای کنگره (و عناصر بدعت آمیز و مشرکانه ) باشد نابود می گردد و به صورت هموار (عاری از بدعت) ایجاد می گردد».
11.مهدویت و اصل رعایت تفاوت های فردی:
از دیگر اصول تربیتی در حکومت جهانی حضرت مهدی «عج» این است که در امر تربیت بشریت ، به میزان ظرفیت و استعداد و توانایی افراد توجه خاص می شود و ،امر تربیتی و وظیفه بخشی انسان ها، با توجه به میزان قابلیت های آنها صورت می پذیرد.پر واضح است که انسان ها از نظر توانایی های جسمی و روحی در یک سطح قرار ندارند و در کنار اشتراکاتی فراوانی که میان انسان ها وجود دارد، هر کدام دارای ویژگی های منحصر به فرد خود می باشند که این مسأله در تربیت بسیار اهمیت دارد.این تفاوت ها از تدبیر حکیمانه الهی حکایت می کند و تبعیض نیست ، چرا که از دیدگاه اسلام ، هر کس در حد توان و اتعداد خویش در میدان گزینش و انتخاب ، مسؤل است و بر اساس وسع و توان خودش تکلیف دارد و در تعلیم و تربیت می بایست به این تفاوت های فردی به خصوص اختلافات ناشی از طبیعت ذاتی افراد توجه کرد و هر کس را به میزان توانایی که دارد مورد وظیفه و تکلیف قرار دهیم.(46) قرآن کریم تفاوت های فردی میان انسان ها را یک حکمت و مصلحت الهی می داند و در این باره چنین می فرماید:«و هو الذی جعلکم خلائف الارض و رفع بعضکم فوق بعض درجات لیبلوکم فی ما آتاکم ...»(47):«و او خدایی است که شما را جانشینان زمین قرار داد و بعضی از شما را بر بعضی برتری داد و درجات خاصی عطا کرد تا شما را در آنچه داده است آزمایش و ابتلاء نماید».در دوران ظهور ، انسان ها با توجه و عنایت خاص به نوع قابلیت ها و توانمندی های آنان در ابعاد مختلف ، مورد تربیت و آموزش قرار می گیرند و در چنین مکتب انسان سازی، انتظارات و مسؤلیت ها با لحاظ کردن چنین ویژگی های فردی و منحصر به فرد تعیین می گردد.هر چند در مکتب تربیتی مهدوی ، بشریت با عنایات و الطاف امام معصوم «ع» به کمالات روحی و عقلانی و غیرو نائل می شود ، ولی به هر حال ، نمی توان همه انسان ها را در یک سطح و درجه قرار داد و بی شک تفاوت های فردی زیادی در میان آنها قرار دارد که بر اساس آن ظرفیت ها و توانایی ها ،انسان ها مورد تربیت و مسؤلیت قرار می گیرند.امام عصر «عج» از طرفی، با توجه به توانایی و شناخت بالای خواص و یاران اصلی خویش که شامل مدیران ارشد ، حاکمان ، قاضیان و ... می شود ، از این گروه انتظارات ویژه و منحصر به فردی خواهد داشت و آنها را الزام به اموری می کند که انجام آنها برای انسان های معمولی امکان پذیر نمی باشد ،چنانکه حضرت امیرالمؤمنین علی «ع» در این باره می فرمایند:«امام قائم با یارانش پیمان می بندد که مسلمانی را دشنام ندهند و حریمی را هتک نکنند و به خانه ای هجوم نبرند ، کسی را به ناحق نکشند ، طلا و نقره گنج نکنند ، گندم و جو اندوخته نسازند ، مال یتیمان را نخورند ، لباس خز و حریر نپوشند ، کمربند زرین نبندند ، گندم و جو را احتکار نکنند ، در امر معاش به اندک بسنده کنند ، لباس درشت (گران قیمت) به تن نکنند، صورت بر خاک گذارند(درحال نماز)، در راه خدا جهاد شایسته نمایند...».(48)از سوی دیگر حضرت مهدی«عج» نسبت به قشر متوسط و ضعیف جامعه انسانی بویژه محرومان و مستمندان بسیار مهربان و عطوف می باشد و ظرفیت و توانایی آنان را در برخورد با ایشان ، لحاظ می نمایند و برای رشد و تربیت و حل مشکلات آنان نهایت عنایت را خواهند داشت ، چنانکه وجود مقدس امیرالمؤمنین علی «ع» در باره تعامل حضرت مهدی «عج» با قشر آسیب پذیر جامعه چنین می فرمایند:«فلا یترک عبدأ الا اشتراه و أعتقه و لا غارمأ الا قضی دینه و لامظلمه لاحد من الناس الا ردها و لایقتل منهم عبد الا ادی ثمنه ...و لایقتل قتیل الا قضی عنه دینه و ألحق عیاله فی العطاء...»(49):«برده ای نمی ماند مگر اینکه آن حضرت او را خریده و آزاد می کند و بدهی و قرض افراد(آسیب پذیر) را ادا می نماید و حق هر کسی را به او باز می گرداند ، دیه کشته ها را می پردازد و بدهی های انسان های مقتول را می پردازد و خانواده آنها را اداره و حمایت می کند ...».البته در دوران ظهور ، همه انسان های مؤمن و خیرخواه از عنایات و حکومت عدالت گستر مهدوی برخوردار می شوند ،ولی با این حال نمی توان انتظار داشت که نحوه مسؤلیت و تربیت همه افراد یکسان باشد و می بایست در تعامل با افراد جامعه مهدوی ، تفاوت های فردی و ویژگی های اختصاصی آنان با توجه به علم ، معنویت ، تخصص و... لحاظ گردد.
نتیجه گیری از مباحث:
با توجه به مطالب این نوشتار و بررسی اصول تربیتی که در مکتب تربیتی امام عصر «عج» مورد توجه قرار می گیرد ، این نتایج قابل ارائه و بررسی می باشد:
1. در هر مکتب تربیتی ناگزیر از یک سلسله اصول و مقررات تربیت می باشیم تا آن نظام را از آشفتگی و بی نظمی نجات داده و فرایند تربیت را قانون مند نماید.

2. بواسطه وضع اصول تربیت است که می توان مباحث تربیتی را رنگ و بوی عملی و میدانی بخشید ووظایف مربی و متربی را تعیین نمودو مکتب های تربیتی را از یکدیگر تمییز داد.

3. اصول تربیتی در یک مکتب تربیتی از جایگاه رفیعی برخوردار است و از مبانی و همچنین اهداف تربیتی گرفته می شود و زیر مجموعه این دو می باشد.

4. بطور کلی می توان برای اصول تربیتی مهدوی که برگرفته از اصول تربیتی اسلام ناب می باشد, یازده اصل را بیان نمود که اصلی ترین این اصول , توجه به توحید و همچنین معاد گرائی می باشد که این دو زیر بنای تمامی مباحث تربیتی مهدوی می باشد وتمام فعالیت های تربیتی می بایست مطابقت کامل با قوانین الهی و نظام پاداش و جزا داشته باشد.

5. در عصر مهدوی , در میان امیال و گرایشات بشریت , تعدیل و میانه روی حاصل می شود و به تمامی امیال و خواسته های انسان به طور مساوی و بدور از افراط و تفریط رسیدگی می شود.

6. با توجه به نیاز انسان به آزادی مشروع و معقول , در زمان امام مهدی «عج» انسان ها اجازه می یابند تا از چنین نعمت الهی بهره ببرند و کسی نمی تواند او را از چنین حقی منع کند.

7. انسان از ابعاد مختلف وجودی تشکیل یافته است و در دوران ظهور به تمامی این ابعاد به نحو مساوی و مورد نیاز اهمیت داده می شود و انسان ها بتوانند به کمال مطلوب دست یابند .
8. در مکتب تربیتی مهدوی , توجه به اصول عقلانی و منطقی از جلوه خاصی بر خوردار می باشد و تمامی قوانین تربیتی , با منطق و تدبیر سازگاری کامل دارد.

9. ساده گیری و رعایت نهایت مسامحت معقولانه در تربیت , از جمله اصول تربیتی مهدوی است که در سایه این اصل می توان امر تربیت را برای متربی گوارا نمود.

10. در تربیت مهدوی , حرمت و عزت بشریت و انسان های مؤمن به نحو چشمگیری حفظ می شود و انسان ها در سایه تربیت اسلامی و قرآنی به عزت و شخصیت بالائی می رسند.

11. توجه و عنایت کامل به فطریات انسان همچون خداپرستی , حقیقت جوئی و مانند آن , از دیگر اصول تربیتی مهدوی می باشد که بواسطه این اصل , انسان ها به کمالات روحی و معنوی والائی دست خواهند یافت.

12. در مکتب تربیتی حضرت مهدی «عج» تمامی وسایل و زمینه های تربیتی انسان ها اعم از محیط مناسب , زمان مناسب , همنشین مناسب وغیرو , به نحو گسترده ای فراهم می شود و با موانع رشد و تکامل انسان ها برخوردی جدی خواهد شد.

13. رعایت تفاوت های فردی در تربیت انسان ها و همچنین توجه به توانائی ها و استعدادهای افراد در مسؤلیت بخشی , از دیگر اصول تربیتی مهدوی می باشد که انسان ها بر اساس نوع استعداد و ظرفیت خود مورد تکلیف قرار می گیرند و با هر فردی به حسب میزان مهارت های جسمی و روحی وی , رفتار می شود.
«پی نوشت ها»:
1. نک: درآمدی بر مبانی ارزش ها ، سید احمد رهنمائی ، ص 141و142 ، چاپ اول ، مرکز انتشارات مؤسسه امام خمینی «ره» ، قم ، 1383 شمسی
2. دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه دهخدا ، ص 2841 ، چاپ اول ، انتشارات سیروس ، تهران ، 1338 شمسی
3. نک: درآمدی بر نظام تربیتی اسلام ؛ محمد علی ده آبادی ؛ ص20 ؛ چاپ اول ؛ مرکز جهانی علوم انسانی ؛ دفترتحقیقات وتدوین متون درسی ؛ قم ؛1377 شمسی
4. قرآن کریم ، سوره نحل ، آیه 36
5. همان ، سوره الذاریات ، آیه 56
6. اعرافی ، علیرضا ، اهداف تربیت از دیدگاه اسلام ، ص 44، چاپ هفتم ، انتشارات سمت ، تهران ، 1385 شمسی، به نقل از میزان الحکمه ، ج1 ، ص 317
7. قرآن کریم ؛ سوره انفال ؛ آیه 39
8. نک : بحار الانوار ؛ علامه مجلسی ؛ ج51 ؛ ص55 ؛ چاپ سوم ؛ داراحیاء التراث العربی ؛ بیروت ؛ 1403 قمری
9. نک : تفسیر عیاشی ؛ ج 1 ؛ ص 143 ؛ ذیل آیه:«وله اسلم من فی السماوات و الارض طوعأ و کرهأ...»( آل عمران ؛ آیه 83 )؛ اثبات الهداه ؛ ج3 ؛ ص549 ؛ح 552
10. نک : داروینیسم و تکامل ؛ محمود بهزاد ؛ فصل هفتم ؛ ص345 ؛ چاپ هفتم ؛ انتشارات فرانکلین ؛ تهران ؛ 1353 شمسی
11. قرآن کریم ؛ سوره انعام ؛آیات 29 و31
12. همان ؛ آیه 32
13. نک : کلیات مفاتیح الجنان ؛ شیخ عباس قمی ؛ ص 898 ؛ دعا برای امام عصر عج ؛ چاپ ششم ؛ انتشارات ام ابیها ؛ قم ؛ 1379 شمسی
14. مصباح یزدی ؛ محمد تقی ؛ انسان شناسی ؛ ص421 ؛چاپ سوم ؛ انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره ؛ قم ؛ زمستان 1380 شمسی
15. قرآن کریم ؛ سوره آل عمران ؛ آیات 14و15
16. نک : ظهور حضرت مهدی عج ؛ سید اسدالله هاشمی شهیدی ؛ ص 281 ؛ چاپ سوم ؛ انتشارات مسجد جمکران ؛ قم ؛ 1384 شمسی ؛به نقل از عقدالدرر ؛ ص211 ؛باب7
17. قرآن کریم ؛ سوره بقره ؛ آیه 29
18. قرآن مجید ؛ سوره سبأ ؛ آیه 15
19. بحار الانوار ؛ پیشین ؛ ج 52 ؛ ص338
20. رهنمائی ؛ سید احمد ؛ پیشین ؛ صص140 و141
21. قرآن کریم ؛ سوره قصص ؛ آیه 77
22. نک:ربیع الانام فی ادعیه خیر الانام ؛ عبدالحسین طالعی ؛ ص157 ؛چاپ اول ؛ انتشارات میقات نشر ؛ تهران ؛ 1419 قمری
23. قرآن کریم ؛ سوره انفال ؛ آیه 22
24. بحار الانوار ؛ پیشین ؛ ج52 ؛ ص 336
25. نک : اصول کافی ؛ ثقه الاسلام کلینی ؛ ص 34 ؛ ترجمه محمد باقر کمره ای ؛ چاپ دوم ؛ انتشارات اسوه ؛ تهران ؛ 1372 شمسی
26. قائمی مقدم ؛ محمد رضا ؛ روش های آسیب زا در تربیت ؛ ص64 ؛ چاپ دوم ؛ انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه ؛ قم ؛ 1384 شمسی
27. همان ؛ ص65
28. قرآن کریم ؛ سوره بقره ؛ آیه 185
29. نک: عصر زندگی ؛ محمد حکیمی ؛ ص51 ؛ چاپ پنجم ؛ انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ؛ قم ؛ 1381 شمسی؛ به نقل از : المهدی الموعود المنتظر ؛ ج1 ؛ ص 277
30. نک: کلیات مفاتیح الجنان ؛ پیشین ؛ ص229 ؛ دعای افتتاح
31. نک : کمال الدین و تمام النعمه ؛ شیخ صدوق ؛ ج1 ؛ ص327 ؛ چاپ اول ؛ موسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین ؛ قم ؛ 1405 قمری
32. قرآن کریم ؛ سوره نساء ؛ آیه 139
33. قرآن کریم ؛ سوره حجرات ؛ آیه 11
34. نک: مفاتیح الجنان ؛ پیشین ؛ دعای افتتاح ؛ ص 298
35. همان ؛ دعای ندبه ؛ ص885
36. نک : اهداف تربیت از دیدگاه اسلام ؛ پیشین ؛ ص 119 و 120
37. قرآن کریم ؛ سوره روم ؛ آیه 30
38. نک : مفاتیح الجنان ؛ پیشین ؛ دعای عهد ؛ ص 894
39. قرآن کریم ؛ سوره حدید ؛ آیه 17
40. نک :یاد مهدی ؛ محمد خادمی شیرازی ؛ ص58 ؛ چاپ اول ؛ انتشارات مسجد مقدس جمکران ؛ قم ؛ شمسی1371 ؛ نقل از تفسیر برهان ؛ ج 4 ؛ ص 291
41. قرآن کریم ؛ سوره طه ؛ آیات 43 و 44
42. نک : تربیت فرزند با نشاط و سالم ؛ محسن غرویان ؛ ص185 ؛ چاپ سیزدهم ؛ انتشارات احمدیه ؛ قم ؛ 1383 شمسی ؛ نقل از کتاب مکارم الاخلاق ؛ ص222
43. نک : کمال الدین و تمام النعمه ؛ پیشین ؛ ج2 ؛ ص 369
44. نک : عصر زندگی ؛ پیشین ؛ ص191 ؛ نقل از : منتخب الاثر ؛ ص171
45. بحارالانوار ؛ پیشین ؛ ج52 ؛ ص339
46. نک : پایه های اساسی ساختار شخصیت انسان ؛ رضا فرهادیان ؛ ص82 ؛ چاپ اول ؛ انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ؛ قم ؛ 1376 شمسی
47. قرآن کریم ؛ سوره انعام ؛ آیه 165
48. نک : عصر زندگی ؛ پیشین ؛ ص 215 ؛ نقل از کتاب منتخب الاثر ؛ ص 469
49. بحارالانوار ؛ پیشین ؛ ج52 ؛ صص224و225
×××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××××